Odbačeni kralj Milutin u Danteovoj „Božanstvenoj komediji“: Van Srbije najznačajniji Nemanjić, u Srbiji bez crkvene podrške

Stefan Uroš II Milutin Nemanjić je rođen najverovatnije oko 1253. godine, kao drugi sin srpskog kralja Stefana Uroša I i njegove supruge kraljice Jelene Anžujske. U srpskoj istoriji ostao je zapamćen po ženidbi sa petogodišnjom ili šestogodišnjom Simonidom i po oslepljavanju sina Stefana Dečanskog. Pisac Luka Mičeta kaže da to jesu tačne činjenice, ali one ne definišu u potpunosti ovog vladara. Sem Simonide, imao je i suprugu Anu Duku, udovicu svog brata Stefana Dragutina Jelisavetu (Katalinu) Arpad, koja se psole smrti muža zamonašila, zatim Anu Terter kopja je u trenutku stupanja u brak sa kraljem Milutinom imala pet godina i već pomenutu Simonidu koja je imala približno toliko. Vladao je 39 godina i podigao je oko 40 zadužbina.

Previranja oko prestola

Milutin je imao starijeg brata kralja Stefana Dragutina, mlađeg brata Stefana koji je umro u detinjstvu i jednu sestru. Kralj Milutin se na političkoj sceni pojavio 1267. godine, u vreme kad je njegov otac počeo da pravi planove sa Vizantijom i odbacivanju vazalnog odnosa koji je ima sa Mađarima. Uroš I je tada započeo pregovore sa vizantijskim carem Mihajlom VIII o ženidbi njegove ćerke Ane za Uroševog sina Milutina.

Pregovori su počeli, ali je odmah na početku došlo do razmimoilaženja u stavovima dve strane. Međutim, interes obe strane bio je jači od međusobnih razlika, tako da se nastavilo sa pregovorima. Oni su se na kraju okončali neuspešno, pogotovo posle Uroševog poraza kad su ga zarobili Mađari u Mačvi 1268. godine. Zato je, da bi bio oslobođen, morao da starijeg sina Stefana Dragutina postavi za mladog kralja i dodeli mu oblast na upravljanje.

Kralj Stefan Uroš I

Posle ovog poraza, Srbi su bili protiv Vizantije, a samog Uroša je sa vlasti 1276. godine zbacio već pomenuti sin Dragutin. Dragutin je porazio Uroša uz pomoć ugarskih i kumanskih snaga, u „zemlji zvanoj Gacko„, koja nije teritorija današnjeg Gacka. Posle poraza, Uroš I se povukao u Zetu i zamonašio, a Dragutin je postao novi kralj. Da bi odobrovoljio majku, kraljicu Jelenu njoj je dao na upravu Zetu, Trebinje, gornji Ibar i Plav. Istorijski spisi smatraju da je i bratu Milutinu tom prilikom dao određene oblasti na upravu. Jedini koji se pobunio protiv ove odluke bio je srpski arhiepiskop i Urošev prijatelj Joanikije, koji se povukao sa svog položaja. Joanikije je poslednje godine proveo sa bivšim kraljem koji je umro 1. maja 1277. godine, kao monah Simon.

Klimav presto kralja Dragutina

Kralj Dragutin

Naslanjanje na Mađare, izostanak odnosa prema Bugarskoj u kojoj je besneo građanski rat, poraz od Vizantije i njen prodor do Lipljana, stvorili su nezadovoljstvo među srpskom vlastelom. Kralju Dragutinu se klatio presto. Njegovu vladavinu je dodatno opterećivalo zbacivanje oca sa vlasti.

Kralj Stefan Dragutin je jpočetkom 1282. godine pao sa konja u lovu kod Jeleča, nedaleko od Rasa i teško se povredio. To ga je učinilo skoro nepokretnim. Nezadovoljna vlastela je iskoristila nesposobnost Stefana Dragutina i zatražila da vlast pripadne mlađem Milutinu. Tako je sazvan sabor srpske vlastele u Deževi, kod Rasa. Na saboru je Stefan Dragutin predao vlast mlađem bratu Milutinu, dok je za sebe zadržao oblasti severno od Zapadne Morave, sa Rudnikom i oblastima oko današnjeg Arilja, Priboja na Limu sa Dabarom.

Od sabora u Deževu, Dragutin se u nekim pisanim izvorima javlja bez titule, a u nekim sa titulom. Zato ne može da se protumači da li je zadržao titulu kralja ili je kasnije ponovo uzeo. Zbog kasnijih sukoba oko vlasti između Milutina i Dragutinovog sina, a onda i Milutonovih sinova izgleda da je, prema dogovoru braće, kralja Stefana Uroša II Milutina trebalo da nasledi jedan od Dragutinovih, a ne Milutinov sin. Po tome izgleda da je Milutin obećao 1282. da će njega naslediti sinovci, a ne sinovi, ali se kasnije predomislio.

U savezu za obnovu Latinskog carstva

Milutin je ostao u velikom savezu koji je formirao kralj obe Sicilije Karlo I ne bi li srušio vizantijskog cara Mihajla VIII i obnovio Latinsko carstvo koje je Mihajlo srušio 1261. godine. Savez, koji je nastao još 1267. godine, u vreme kad je Mihajlo pokušao da u Urošu I ima saveznika, dostigao je zenit posle smrti pape Nikole III koji je podržavao Mihajla VIII. Novi papa postao Karlov čovek, Martin IV. Oko Karla I u savezu su se, pored Dragutina, odnosno Milutina, našli Filip Kurtene, sin Balduina II i latinski car, Mletačka republika, koja je do 1279. godine bila na Mihajlovoj strani, Jovan I Anđeo, vanbračni sin epirskog despota Mihajla II i vladar Tesalije, Georgije I Terter, bugarski car koji je porazio provizantijskog cara Jovana Asena III. Plan je bio da Milutin i Jovan udare na Makedoniju, a da Karlo, Filip i Mlečani udare na Carigrad.

Napade protiv Vizantije je počeo kralj Stefan Dragutin, verovatno 1281. godine ili pre nego što je predao presto 1282. Srbi su stigli do Sera i povukli su se. Vizantija je odgovorila protivnapadom do Lipljana. Ipak, to nije za dugo zaustavilo napredovanje Srba.

Kad je preuzeo vlast, kralj Stefan Uroš II Milutin 1282, u saradnji sa nekadašnjim vizantijskim vlastelinom Kotanicom, došao je do juga i zauzeo oba Pologa, što je današnja oblast oko Tetova, Skoplje, Ovče polje, Zletovo i Pijanec, što je danas oblast oko današnjeg Delčeva. Sa juga je na Vizantiju udario Jovan I Anđeo koji je imao uspeha. Dok su Milutin i Jovan napredovali na Balkanskom poluostrvu, na Apeninskom je došlo krajem marta 1282. do velike narodne pobune poznate kao Sicilijansko večernje. Tu je Vizantija imala velikog udela. To je dovelo do proterivanja Anžujaca sa Sicilije, primoravši Karla I da svoje snage, uprte na Vizantiju, okrene na kraljevinu Aragon. Ovim potezom je Mihajlo VIII uspeo da uništi anžujsku kraljevinu obe Sicilije i trajno je onesposobi za napad Balkana. Ova osvajanja su približila Milutina i Jovana i oni su iste godine učvrstili svoj savez udajom Jovanove ćerke, za koju se ne zna kako se zvala, za Milutina. Naravno, on je kako je stupio na presto oterao prvu suprugu Jelenu.

Napad Tatara na Srbiju

Pošto je Karlov savez propao , Mihajlo VIII je rešio da krene na Milutina i Jovana. Međutim, na početku tog pohoda u decembru 1282, nedaleko od Rodosta ili današnjeg Tekirdaga, Mihajlo je umro. Komandu je preuzeo je njegov sin i naslednik Andronik III. On je na Srbiju poslao unajamljene Tatare da pljačkaju. Tatari su predstavljali ozbiljnu vojnu snagu i Milutin se povukao pred njima. Njihovi pljačkaški odredi su prodrli do Lipljana i Prizrena. Tatrsko napredovanje je zaustavio nabujali Beli Drim u kome se deo vojske predvođen Črnoglavom podavio pokušavajući da ga prepliva na konjima, dok je sam vođa uspeo da ga pređe, ali je ubijen u sukobu sa srpskim odredima, a njegova glava je nataknuta na kolac i poslata Milutinu. Posle toga su se drugi pljačkaški odredi povukli nazad u Vizantiju.

Posle njihovog povlačenja, Milutinu se u borbi pridružio Dragutin sa svojim snagama i oni su zajednički započieli novi prodor duboko u Vizantiju 1283. godine, dočekavši Božić kod Nasuda ili Nausa. Njihove snage su došle do strumske i serske oblasti, kod Hristopolja izbile na Egejsko more i na Svetu goru. Te oblasti nisu zauzete trajno. Dragutin se posle toga vratio u svoje zemlje , a Milutin je sledeće godine samostalno nastavio ofanzivu. On tokom 1284. godine zauzeo Debar, Kičevo i Poreče, čime je ovladao zapadnom Makedonijom i severom današnje Albanije i pomerio granice kraljevine Srbije na jug ka vizantijskim  utvrđenjima Strumici, Prilepu, Ohridu i Kroju. Tokom ove akcije, Milutin nije samo upao u Vizantiju, već je prodro i u Tesaliju, državu svog bivšeg tasta, sevastokratora Jovana. Ovim su se završila Milutinova trajna širenja ka jugu. Svi prodori u Vizantiju koje on bude napravio posle 1284. godine su samo potvrda osvajanja koje je uradio za vreme prve tri godine vladavine.

Tri braka za tri godine

Za vreme tri godine osvajačkih ratova, Milutin je uspeo da promeni tri supruge. Prvo se 1282. godine, po preuzimanju vlasti razveo od svoje prve supruge Jelene, koja je najverovatnije bila ćerka nekog srpskog velmože i oženio se ćerkom svog saveznika Jovana Anđela. Sa njom je dobio sina Konstantina, ali ju je već 1283. godine vratio ocu i oženio se rođenom sestrom ugarskog kralja Vladislava IV Kumanca i Dragutinovom suprugom Katarinom, Jelisavetom, koja je u to doba bila monahinja. U braku sa njom dobio je ćerku Caricu ili Zoricu, ali se taj brak završio već 1284. godine, kada se Milutin oženio ćerkom bugarskog cara Georgija Tertera, Anom. Sa njom je ostao u braku do 1299. godine i dobio je sina Stefana. Neki istoričari navode da je Stefan bio stariji od Konstantina, tačnije da je rođen u prvom Milutinovom braku sa Jelenom i ćerku Anu ili Nedu.

U to vreme, ugarski kralj Vladislav IV je predao Dragutinu na upravu Mačvu sa Beogradom i oblast Soli i Usora koji se nalazi na severnom delu Bosne i Hercegovine. Dragutin je u njima samostalno vladao nazivajući se sremskim kraljem. U isto vreme je kriza koju su Tatari stvorili u Bugarskoj, rasla. Pokazatelj krize bilo je osamostaljivanje pojedinih velikaša. Tako su Drman i Kudelin Braničevsku oblast pretvorili u razbojničko leglo iz koga su uznemiravali susedne krajeve kojima su vladali Dragutin i kralj Ugarske Vladislav. Mađari su pokušali 1285. godine da ih suzbiju, ali su pretrpeli poraz u Gornjačkoj klisuri pokušavajući da se probiju do Ždrela u kome su se Dragutin i Vladislav utvrdili. Posle je Dragutin pokušao da spreči Tatare, ali je i on poražen. Bugarski velikaši su posle poraza krenuli u kontraofanzivu. Njihov prodor primorao je Dragutina da pozove svog brata u pomoć i oni su se sastali u Mačkovcu na Moravi, dogovorivši se o zajedničkoj akciji. Njihove združene snage slomile su otpor Drmana i Kudelina, zauzele Ždrelo, a potom i celu Braničevsku oblast sa istoimenim gradom i Kučevom koja je ušla u sastav Dragutinove države.

Opet Tatari u Srbiji

Pećka patrijaršija

Zauzimanje Braničeva pokrenulo vidinskog kneza Šišmana, koji je poput Drmana i Kudelina bio tatarski vazal, da sa tatarskim pljačkaškim odredima prodre u kraljevinu Srbiju. Oni su prodrli duboko, čak do Peći, odnosno Hvosna i cilj im je bio i pljačkanje manastira Svetih apostola kod Peći, što je danas poznato kao Pećka patrijaršija. U tome ih je omela jača srspka vojska koja se pojavila iz pravca juga i suzbila ih. Danilo Pećki u svom žitiju navodi da je Šišmanove snage odbilo „Božije znamenje straha„, šta god to bilo. Datum Šišmanovog pohoda, kao ni njegovi motivi nisu poznati, ali se smatra da je do njega došlo posle 1291. godine, kao reakcija na zauzimanje Braničeva. Srpske snage se nisu zaustavile, već su se pokrenule u kontraofanzivu i proterale Šišmanove snage do samog Vidina, koji je tom prilikom zauzet. Šišman se spasao prešavši Dunav u čamcu. Milutin je prvobitno planirao da poruši Vidinski Grad, ali je ipak prihvatio pregovore koje mu je ponudio Šišman.

Njih dvojica su sklopili mir, pa je Šišmanu vraćen Vidin i njegova oblast koju je osvojio Milutin. Šišman se zauzvrat oženio ćerkom srpskog velikog župana Dragoša i postao Milutinov vazal.

Pošto su Drman i Kudelin proterani, vratili su se svom vladaru tatarskom kanu, Šišman je priznao srpsku vrhovnu vlast umesto tatarske. Tatrski kan se okrenuo Balkanu želeći da utvrdi svoje pozicije na njemu. Zato je pokrenuo veliku vojsku ka Srbiji da bi se obračunao sa Milutinom. Kralj Srbije je bio svestan vojne nadmoći tatarskog kana i zato mu je u susret, umesto vojske, uputio poslanike da pregovaraju o sklapanju mira. Tatarski kan Nogaj je poslanike primio i složio se sa njima o sklapanju mira. Kan je tražio od Milutina taoce koji će biti garant da će se Milutin pridržavati ugovorenih obaveza, što je kralj Srbije ispunio poslavši kanu sina Stefana i decu svojih viđenijih velikaša, tako da je 1292. godine između njih zaključen mirovni ugovor koji su obojica ispoštovali obojica.

Napredovanje Vizantije

U doba srpskih sukoba sa Bugarima i Tatarima, na južnim delovima zapadnog Balkana došlo je do napredovanja Vizantije i potiskivanja preostalih državica na prostoru današnje Grčke. Anžujci su nastavljali svoju ofanzivnu politiku ka Vizantiji. Istovremeno je između vladara Tesalije i Epira rasla tenzija koju su iskoristili Vizantinci i 1290. ili 1295. godine zauzeli Drač, čime su ponovo izbili na Jadransko more. Anžujci su tako ostali bez vanog uporišta za operacije na Balkanskom poluostrvu. Godine 1295. došlo je do rata sa Tesalijom. Naredne godine umiru i vladari Epira Nićifor I i Tesalije Jovan I, bivši tast kralja Milutina, a vlast u Epiru preuzima Nićiforova udovica Ana. To je ojačalo Vizantijske pozicije u zapadnim delovima današnje Grčke.

Od početka Milutinove vladavine 1282. godine, srpski odredi u manjem ili većem obimu upadali u Vizantiju i napali njene pogranične oblasti. Iako su osvajačka dejstva stala posle 1284. godine, Milutin se nije odrekao napredovanja ka jugu. Posle smirivanja situacije na istočnim granicama 1292. godine i dešavanja koja su potom usledila u Epiru i Tesaliji, srpski kralj pokrenuo 1296. godine novi pohod na Vizantiju i srpska vojska je uspela da zauzme vizantijski Drač.

Novi prodor Srba i gubitak Drača doveli su 1297. godine do velike ofanzive na Srbiju na čijem se čelu našao iskusni vojskovođa Mihajlo Glavas. Međutim, i ovaj pohod nije postigao željeni uspeh, posle čega je moralo da se nastavi sa pregovorima o miru između dve monarhije. Vizantiji je bio neophodan mir, tačnije savez sa Srbijom da bi mogla da sredi prilike kako na Balkanskom poluostrvu, tako i u Maloj Aziji u kojoj su Turci stalno napadali. Tako je već oko 1300. godine, skoro cela Mala Azija bila u turskim rukama. Milutinu je bio potreban mir da bi mogao da sredi prilike u svojoj državi, tačnije da u svoju korist reši sukob sa bratom Dragutinom o tome ko je naslednik posle Milutina. Prema jednoj od odredbi Deževskog ugovora to je trebalo da bude Dragutinov sin, dok se Milutin spremao da svoju državu ostavi svom sinu Stefanu koji se 1299. godine vratio iz tatarskog zatočeništva.

Ili vizantijska princeza ili – rat

Andronik II

Onda su 1297. godine počeli pregovori o sklapanju mira i savezništva između Milutina sa jedne i Andronika II sa druge strane. Savez je trebalo da bude učvršćen sklapanjem braka srpskog kralja i jedne vizantijske princeze. Na čelu vizantijskog pregovaračkog tima nalazio se Teodor Metohit koji je od početka pregovora do kraja, u proleće 1299. godine čak pet puta dolazio u kraljevinu Srbiju. Ugovor su činili vizantijsko priznanje srpskih osvajanja severno od linije Kroja-Ohrid-Štip-Prilep koja su postignuta do 1284. godine i miraz uz jednu vizantijsku princezu, koja bi postala nova Milutinova supruga.

Pisac Luka Mičeta kaže da je u to vreme, oko 1299. vizantijskom caru je Andronik II njegov slavni vojskovođa Mihailo Glavas raportirao caru rečima: „Sa Srbima ne možemo da se tučemo, oni imaju ozbiljnu vojsku. Moramo diplomatskim akcijama rešavati probleme„. Andronik II je prvo ponudio svoju sestru Evdokiju, koja je bila udovica trapezuntskog cara Jovana II. Međutim, Evdokija je odbila da se uda, jer želi da sačuva uspomenu na svog muža. Car joj nije verovao, a u naučnim krugovima vlada mišljenje da je ona odbila da se uda za vladara „varvarske zemlje„. Evdokija se iz Carigrada vratila u Trapezuntu da vodi računa na svog sina Aleksija II, koji nije bio u dobrim odnosima sa ujakom Andronikom II. Došlo je do velikog skandala. Milutin nije bio povređen samo kao vladar već i kao muškarac. Milutin mu je jasno stavio do znanja da taj čin smatra uvredom i da će na to odgovoriti ratom ukoliko mu se ne nađe žena među vizantijskim princezama. Andronik II je došao u situaciju da bi umirio srpskog vladara, da mu ponudi svoju ćerku Simonidu koja tada imala oko šest godina. Jedan vladar sveta je kapitulirao pred srpskim vladarom.

Milutin je na to pristao, što jasno svedoči o tome da je reč o političkom braku uz pomoć kog je Milutin, osim vojne koristi, značajno dobijao i na prestižu. Ovim brakom on je postao zet vizantijskog cara, nije više bio uzurpator severne Makedonije, već je postao njen zakoniti vladar koji je tu zemlju dobio kao miraz, što posebno ističe u svojoj povelji Hilandaru. Sam zvanični čin je obavljen na ničijoj zemlji, na Vardaru posle Uskrsa 1299. godine i tom prilikom su Vizantincima dati Ana Terter, dotadašnja Milutinova supruga čiji je brak proglašen nevažećim, jer je u trenucima njegovog sklapanja još uvek bila živa Jelena, prva Milutinova žena, Kotanica, nekadašnji vizantijski vlastelin koji je 1281. godine prebegao Srbima i od tada predvodio njihove napade na Vizantiju i srpski taoci.

Na kolenima pred Simonidom

Kraljica Simonida

Milutinu su predati vizantijski taoci i mlada Simonida koju je dočekao sam Milutin kleknuvši pred njom. Kraljevini Srbiji su tom prilikom priznate ranije osvojene teritorije, dok su Vizantiji vraćeni neki posedi koje je do tada kontrolisala srpska vojska, među kojima se našao i Drač. Više o tome možete da pročitati ovde:

OTETO DETINJSTVO: NAJTRAGIČNIJA SRPSKA KRALJICA BEZ LJUBAVI, DEVOJAŠTVA, PRODANA ZBOG MIRA (VIDEO)

Međutim, sklapanje ovakvog sporazuma, dovelo je do velikih negodovanja na obe strane, kao i do bračnih ponuda drugih susednih država Milutinu.

U Vizantiji, veliki otpor braku pružala je crkva, jer je to Milutinu već peti brak. Već četvrti se smatrao teškom povredom hrišćanskog morala. Crkva se posebno protivila zbog toga što je Simonida bila dete, a Milutin u svojim kasnim četrdesetim, tako da je na ovaj brak bačena anatema.

U samoj kraljevini Srbiji je postojala jaka opozicija među vlastelom, koja je bila protiv sklapanja mira sa Vizantijom i prekidanja ratova koji su bili više nego uspešni i donosili značajno blago. Pored vlastele, protiv braka je bio i deo sveštenstva.

Tokom ovih pregovora, predstavnici Tesalije su pokušali da Milutina odgovore od sklapanja braka i mira sa Paleolozima. Udovica bugarskog cara Smileca je Milutinu ponudila da uzme nju za suprugu i sa njom Bugarsko carstvo u miraz.

Teško je sa ove distance pisati o odnosima između braće Dragutina i Milutina, kao i o tome šta je dovelo do krize njihovih odnosa. Smatra se da taj odnos od početka nije bio topao i bratski, a da je najveći kamen spoticanja bilo pitanje Milutinovog naslednika. Obojica su to želela da reše u svoju korist, što je na kraju dovelo do otvorenog građanskog rata. Izvesno je da se rat dvojice braća desio oko 1301. godine, ali je i pre toga bilo jasno da će do njega doći, o čemu svedoče i pomoćni odredi koji su Milutinu u pomoć stigli iz Vizantije 1299. godine, pošto je sklopio brak sa Simonidom. Dragutin, sa druge strane, nije mogao da računa na podršku tazbine, pošto se kraljevina Ugarska od 1290. godine i ubistva Vladislava IV nalazila u građanskom ratu oko prestola u kome je i sam Dragutin aktivno učestvovao.

Nije bilo mesta na Balkanu gde se nije ratovalo

Kralj Milutin 1301. godine dolazi u sukob sa Dubrovačkom republikom pošto je naredio da se pozatvaraju dubrovački trgovci u kraljevini Srbiji, zauzećem priobalnog pojasa oko grada sa Cavtatom i kopnenom blokadom grada. Dubrovnik je na to odgovorio zauzimanjem Mljeta, pomorskom blokadom ušća Bojane i napadom na Kotor, koji je odbijen. Tokom naredne godine otpočeli su pregovori koji su okončani u septembru iste godine. Mirovni ugovor je zaključen podsredstvom Mletačke republike. Nije jasan povod za ovaj sukob i špekuliše se da je možda bio u vezi sa problemom koji je Milutin imao sa Dragutinom ili je Milutin, kao vizantijski saveznik blokirao Dubrovnik kao mletačkog vazala pored sukoba Mlečana i Vizantije, koji je proizašao iz mletačko-đenovljanskog rata, koji se te godine završio sklapanjem primirja na deset godina. Kako god bilo, kraljevina Srbija je dobila Cavtat i priobalni pojas oko grada, a Mljet je ostao u njenom sastavu.

Situacija na Balkanskom poluostrvu u to vreme je bila baš kompleksna. Nema mesta na tom poručju se nije ratovalo. Na njegovim zapadnim delovima su, pored sukoba između Dragutina i Milutina po kraljevini Srbiji, besneli sukobi u kraljevini Ugarskoj između protivnika Karla Roberta, među kojima je bio i Dragutin i njegovih pristalica, a tu su se isticali Šubići koji su ga 1300. godine proglasili za kralja u Zagrebu. Sukoba je bilo u banovini Bosni između Šubića i Kotromanića to jset bogumila. Bribirski knez Pavle I Šubić je najverovatnije oko 1304. godine pokušao da iskoristi borbu između Dragutina i Milutina i da tako zauzme Humsku oblast. Njegove trupe su prodrle skroz do Onogošta, današnjeg Nikšića, a u jednom spisu iz te godine se njegov sin i ban Bosne, Mladen II Šubić naziva gospodarem cele Humske zemlje.

Međutim, tokom tih borbi, Milutinove snage su zarobile Mladena II. Uskoro je Milutinovo poslanstvo putem Dubrovnika stiglo do Pavla u Skradin i ugovorilo njihov zajednički susret. Šta se na pregovorima pričalo nije poznato, ali je izvesno da su se njih dvojica sastali u Vrulji kod Makarske, posle čega više nije bilo upada Šubića u Zahumlje. Mladen je opet bio slobodan, ali su nepoznati uslovi i odredbe dogovora između Pavla i Milutina.

Turska opasnost dovela Katalonce

Turci Seldžuci

Tursko nadiranje po Maloj Aziji dovelo je 1303. godine na Balkansko poluostrvo novu vizantijsku najamničku vojsku. To su bili Katalonci predvođeni Rožerom de Florom, koji su u Španiji i na Siciliji bili poznati kao almogaveri, dok su ih na Balkanskom poluostrvu zvali Kataloncima. Iako su u prvom mahu uspeli da potisnu Turke, oni su odmah krenuli da pljačkaju Vizantince, da bi 1304. godine napali i vizantijsku Magneziju. U aprilu naredne godine, Rožer je ubijen na dvorcu prestolonaslednika Mihajla IX, pa je tako počeo rat između Vizantijskog carstva i Katalonaca, čijim su se redovima priključili i odredi Turaka Seldžuka, željni pljačke. Tokom naredne dve godine oni su opustošili Trakiju, da bi u jesen 1307. godine preko Rodopa prešli na poluostrvo Kasandru i odatle ugrožavali okolne oblasti, uključujući i Svetu goru.

Bogatstvo svetogorskih manastira je privuklo pljačkaše, a na udaru jednog njihovog odreda se našao i sam Hilandar, na čijem se čelu nalazio iguman Danilo, budući srpski arhiepiskop. On je na to mesto izabran po Milutinovoj direktivi. Ovaj napad Turaka je odbijen, posle čega se Danilo odlučio da iz manastira skloni dragocenosti i uputi se u Skoplje ne bi li Milutina obavestio o situaciji i zatražio pomoć. Milutin mu je obezbedio neophodna sredstva za odbranu, tako da se Danilo vratio u manastir uz najamnike, donoseći sa sobom i zalihe. Zahvaljujući njegovom povratku i snagama koje je doveo, Hilandar je spasen, pošto se duže vreme nalazio pod opsadom. Danilove snage su uspele da savladaju deo napadača, a onda i da odbiju nove napade koji su usledili 1308. i 1309. godine. Katalonci su uspeli da zauzmu ruski manastir Svetog Pantelejmona i spale ga, a pokušali su u proleće 1308. godine da zauzmu Solun, ali bez uspeha.

Ponovni savez za obnovu Latinskog carstva

Šarl Valoa, brat francuskog kralja Filipa IV Lepog, je imao pretenzije na titulu latinskog cara i on je počeo stvaranje saveza za obnovu Latinskog carstva. U savez je 1308. godine uključio i Katalonce koji su imali svrhu invazione vojske. Pored Karla i Filipa u savezu su se još nalazili i Mlečani od 1306. godine, kada su prekinuli primirje dugo 12 godina iz 1302. godine, kralj Milutin od 1308. godine, prema sporazumu zaključenom kod Melena, vizantijski upravnici Soluna i Sarda, koji su pritom obećali da će priznati Karla za svog suverena, a papa Kliment V  ga je, kao i Martin IV 20 godina ranije podržao bacanjem anateme na vizantijskog cara Andronika II, 1307. godine.

Milutin je sklapanje ovog saveza otpočeo u leto 1306. godine, kada se preko skadarskog episkopa povezao sa Filipom Tarentskim koji je godinu dana ranije zauzeo vizantijski Drač. Milutinovi predstavnici su se sastali sa Filipom, a tokom jeseni su se dvojica vladara susrela i sklopila savez. Milutin je posle toga uputio Dubrovčanina Marka Lukareva i Kotoranina Trifuna Mikaelija u Francusku da u njegovo ime pregovaraju sa Šarlom.

U kraljevinu Srbiju je posle toga stigao dominikanski fratar koji je u svom izveštaju sačinjenom početkom 1308. godine Milutina ocenio kao nepouzdanog, razvratnog i surovog, dok sa mnogo simpatija govori o Katolicima koji su bili naklonjeni Dragutinu, koga naziva kraljem Srbije. Za Milutina je pisao da je kralj Raške. Bez obzira na vrlo negativnu ocenu koju je dobio, Šarl je, ipak, krajem marta iste godine zaključio savez sa Milutinom da bi srušio Vizantiju. Odredbe tog sporazuma su još priznavale Milutinu osvojene posede (čitavu oblast između Prilepa i Proseka, Ovče Polje do Štipa, debarsku oblast do reke Maće i kičevski kraj do Hokerije, uz napomenu da sve te oblasti Milutinu donose prihod od svega 5.000 florina godišnje), obavezivale Milutina da pređe u katoličku veru, predviđale brak njegove ćerke Carice sa mlađim sinom Šarla Valua, Šarlom.

Neuspeli pokušaj pokrštavanja kralja Milutina

Milutinov prelazak u katoličku veru ozbiljno je shvatio i sam papa Kliment V, koji je 1308. godine poslao svoje ljude u kraljevinu Srbiju da prekrste Milutina i predaju mu papsku zastavu, ali su se oni, i pored dobrog prijema, vratili neobavljenog posla. Milutin je objasnio da nije u stanju da pređe u katoličanstvo u tom trenutku zbog protivljenja svoje majke Jelene, iako je ona rođena kao katolikinja i brata Dragutina, koji je važio za velikog pravoslavnog dobrotvora veoma tolerantnog prema katolicima, iako postoje indicije da je deo svog života proveo kao katolik, koji je pred sam kraj svog života živeo isposnički, zamonašivši se pred smrt.

Razlozi zbog kojih je Milutin ušao u ovaj savez nisu poznati, ali je i njemu bilo jasno u kakvom je stanju Vizantija po kojoj su harali Katalonci, suzbijali su je Turci u Maloj Aziji, dok je na Balkanu gubila sukob sa Bugarskim carstvom, izmorenim od tatarske vlasti, koji se okončao 1307. godine mirovnim ugovorom koji je bio nepovoljan po Vizantiju. Zbog toga mu je bolje rešenje delovalo približavanje Anžujcima sa kojima bi se mogao proširiti na račun Vizantije, ali bi stekao i moćnog saveznika u borbi protiv Dragutina, koji je u to doba bio u sukobu sa anžujskim pretendentom na ugarski tron Karlom Robertom. Verovatno zato su stajale odredbe ugovora kojim je Šarl profitirao, pošto su Milutinu potvrđene teritorije koje je zauzeo još pre 20 godina, a on je bio u obavezi da pomaže u ratu i promeni veru.

U skladu sa dogovorom, Milutin je u redovima Katalonaca koji su se nalazili kod Soluna regrutovao 1.000 konjanika i 500 pešaka iz turskog kontigenta na čijem se čelu nalazio Melik. On je sa njima izvršio napade ka solunskoj oblasti, ali je bio poražen. Međutim, uskoro se sam savez raspao sam od sebe. Pretpostavlja se da je i sam Milutin već 1309. godine ponovo prešao na stranu Vizantije.

Sukob za srpski tron

Sukob između Milutina i Dragutina oko toga čiji će sin postati kralj Srbije, započeo je još oko 1301. godine. Milutin je uzdigao sina Stefana, da bude mladi kralj i 1309. godine mu dodelio na upravu Zetu. Stefana je oko 1297. godine oženio Teodorom, ćerkom bugarskog cara Smileca. Istovremeno je, poslao vizantijskom caru vojnu pomoć za uništavanje turskog dela Katalonaca koji se pod vođstvom izvesnog Halila nalazio u okolini Galipolja i pljačkao po Trakiji. Milutinove najamničke snage od oko 2.000 vojnika pomogle su 1312. godine vizantijskoj vojsci da ih uništi, posle čega je Andronik poklonio Hilandaru selo Kucovo.

Međutim, dok su Milutinove snage vodile borbe protiv Turaka u Trakiji, Dragutin je pokušao da preuzme vlast u Srbiji. Pored svojih trupa Dragutin je predvodio i dobar deo Milutinove vlastele, koja je bila nezadovoljna njegovom miroljubivom politikom prema Vizantiji. Kralj Milutin je ostao bez velikog dela svoje vojske i podrške u zemlji. Bez obzira na to, on je uspeo da preko svog prijatelja i saradnika Danila, koji je tada bio episkop Banjski, sakupi najamničku vojsku sastavljenu od Turaka, Tatara i Oseta. Uz pomoć ovih snaga Milutin je uspeo da odbije napade, posle čega se u sukobe umešala Srpska pravoslavna crkva koja je počela posredovanje među braćom. Njihovim posredovanjem okončani su sukobi i zaključen je mir, o čemu je u ime obojice i sabora vlastele, vizantijskog cara izvestio tadašnji iguman Hilandara i kasniji srpski arhiepiskop Nikodim.

Prema postignutom sporazumu, obnovljene su odredbe Deževskog sporazuma o tome da Dragutinov sin Vladislav nasleđuje Milutina posle njegove smrti, Dragutinu je vraćen i Rudnik sa okolinom, pošto ga je 1302. godine, tokom građanskog rata, zauzeo Milutin, a manastir Banjska je uzdignut na nivo povlašćene igumanije u povelji koju su izdala i potpisala oba kralja.

Srpski kralj porazio Turke

Posle uspešnog uništenja turskih pljačkaša na Balkanskom poluostrvu, uz srpsku pomoć 1312. godine, Andronik II je 1313. godine ponovo zatražio Milutinovu pomoć i to protiv Turaka koji su u Maloj Aziji ugrožavali Brusu i Nikeju. Srpski kralj se ponovo odazvao pozivu, iako je nepunu godinu dana ranije umalo izgubio presto zbog toga. Tom prilikom on je podigao veliku vojsku na čije čelo je postavio velikog vojvodu Novaka Grebostreka. Srpska vojska je tokom 1313. godine vršljala, kao zasebna, po Maloj Aziji i uspešno je potisnula Turke o čemu, pored zapisa Danila Pećkog, svedoči i ktitorski natpis na manastirskoj crkvi Svetog Đorđa u Starom Nagoričinu na kome stoji da „u to leto kralj izbi Turke„, kao i podizanje srpskog manastira Svetih Arhangela u Jerusalimu u čast tih pobeda.

Milutinova majka, kraljica Jelena Anžujska koja je, od Dragutinovog svrgavanja kralja Uroša I 1276. godine, upravljala Trebinjem i okolinom umrla je u februaru 1314. godine u svom dvoru u Brnjacima, zamonašivši se pred smrt u Skadru kao pravoslavka. Njeno telo je iz dvora po zimi preneto i sahranjeno u njenu zadužbinu, manastir Gradac, a njene posede je preuzeo Milutin.

Provizantijska politika kralja Milutina izazivala je jasno nezadovoljstvo među vlastelom koja je 1312. godine listom prešla na Dragutinovu stranu kada ga je napao. Naredne godine ih je Milutin mobilisao i poslao u borbu za vizantijske interese na prostoru Male Azije. Već 1314. godine izbila je nova pobuna na čijem se čelu našao Milutinov sin i nekadašnji prestolonaslednik Stefan koji je kao mladi kralj upravljao Zetom. Tačan razlog za Stefanovu pobunu nije poznat, ali se smatra da je on rešio da se oružjem izbori za ono što je smatrao da mu pripada, pošto je obnovom Deževskog ugovora 1312. godine Dragutinov sin Vladislav postao prestolonaslednik. Izvesno je da mu je vlastela dala neku vrstu podrške za tako nešto, a sigurno da je računao da će ga podržati.

Stefanov poraz i oslepljenje

Sveti Nikola vraća vid Stefanu Dečanskom

Iako je pobuna imala sve izglede da uspe, to se ipak nije dogodilo. Izgleda da je Milutin naslutio šta se dešava i pokušao da započne pregovore sa Stefanom, ali ih je ovaj odbio i podigao se na oružje. Međutim, Milutin je, sudeći prema izvorima, uspeo mnogo brže da okupi vojsku i sa njom je krenuo na Stefana. Milutinova vojska u odnosu na vojsku njegovog sina bila je drastično veća, zbog čega se Stefan pred njima povukao sa druge strane reke Bojane i prihvatio pregovore koje mu je Milutin, ponovo, ponudio rečima:

Čedo moje milo i srdačno, zovem te, i ne odazivaš mi se. U žalosti mojoj izgleda mi da si blizu mene, no pružam ruku, i ne nalazim te. Mnoge suze čine mi slepoću, i ljutim bolom cepa mi se srce zbog tvoga razlučenja i deli me plamenovima od mnogog uzdisanja. Zar to beše čedo moje, čemu se ne nadah od tebe? No dođi, dragi sine moj, da se uteši starost moja„.

Stefan je izašao na kolenima pred oca i molio je za svoju milost, ali je Milutin bio nemilosrdan. Naredio je da se Stefan okuje i u lancima sprovede u Skoplje. Tu je u tamnici, posle nekog vremena, po očevoj naredbi oslepljen, čime je Milutin planirao da ga onesposobi kao pretendenta na presto i eventualnog vođu nezadovoljne vlastele, pošto je, prema srednjovekovnim shvatanjima, kao slep bio nesposoban za upravljanje državom. Međutim, kasnije će se ispostaviti da je Stefan oslepljen samo delimično ili bolje reći privremeno, ali je to od Milutina vrlo vešto skrivao.

Ne zna se kako je tačno spašen vid Milutinovom sinu i pored kraljevog naređenja, ali se pretpostavlja da je dželat potplaćen ili da bila zavera protiv kraljeve odluke. Milutin je posle toga, poslao, navodno, slepog Stefana sa suprugom Teodorom i dva sina, Dušanom i Dušicom, u izgnanstvo u Carigrad kod svog tasta Andronika II.

Kralj Milutin na bratovljevim posedima

Stefan Vladislav II

Kralj Stefan Dragutin umro je u martu 1316. godine. On je pred svoju smrt odredio na saboru za naslednika svog sina Vladislava, posle čega se zamonašio i umro kao pravoslavni monah Teoktist, a telo mu je, prema njegovoj želji, sahranjeno u manastiru Đurđevi Stupovi koji je obnovio, a ne u njegovoj zadužbini crkvi Svetog Ahilija u današnjem Arilju.

Dragutinovu smrt iskoristio je njegov brat Milutin i sa vojskom upao u njegovu oblast, zaposeo Mačvu sa Beogradom, Braničevo i oblasti koje je Dragutin zadržao Deževskim ugovorom, a to su oblasti severno od Zapadne Morave sa Dabrom, Rudnikom i oblastima oko današnjih Arilja i Priboj, dok je njegovog sina Vladislava, koji je prema odredbama Deževskog ugovora trebalo da ih nasledi obojicu, Milutin zatvorio u tamnicu. Posle ovog je kao Milutinov mogući naslednik ostao samo njegov sin Konstantin koji je kao mladi kralj i prestolonaslednik dobio na upravu Zetu. Dragutinove posede na severu današnje Bosne i Hercegovine istovremeno je zauzeo ban Hrvatske, vladar Bosne i nekadašnji Milutinov zarobljenik Mladen II Šubić.

Već u leto 1317. godine Milutin je počeo nove ratne sukobe sa Dubrovačkom republikom. Tokom njih nije bilo većih borbi i sve se svelo na kopnenu blokadu grada i pljačkanje njegove okoline, a okončalo se uplitanjem Mletačke republike, kao dubrovačkog suverena i sklapanjem mira u jesen iste godine, prema kome je Milutin morao da plati ratnu odštetu. Razlozi za ovaj sukob nisu poznati, ali je moguće da je Milutin pokušao da pritiskom na Republiku svetog Vlaha od njih dobije udovicu bana Bosne Stefana I Kotromanića i ćerku svog brata Dragutina, Jelisavetu sa decom, pošto su oni, kao Dragutinovi potomci, mogli da traže pravo na srpski presto. Oni nisu predati srpskom kralju, a Jelisavetin najstariji sin je uskoro, uz pomoć Mladena II, postavljen za bana Bosne kao Stefan II.

Zauzimanje većeg dela Dragutinovih poseda, dovelo je Milutina u direktan sukob sa kraljem Ugarske Karlom Robertom koji je te prostore smatrao svojim, pošto su oni samo predati na upravu Dragutinu. Sam Karlo nije odmah krenuo u ofanzivu, ali je zato stvorio koaliciju protiv Milutina u kojoj su se od zime 1318. godine našli i Mladen II Šubić, ban Hrvatske, Filip Tarentski, gospodar Drača, albanske starešine predvođene braćom Musaki, dok je podršku savezu davao i papa Jovan XXII, koji je Milutina nazivao „šizmatičkim, nevernim raškim kraljem„.

Sukobi sa susedima

Sukob je započet između Milutinovih upravnika Stona Branivojevića i Šubića. Smatra se da je sukob bio deo Milutinovog napada na Mladena II, kao odgovor na njegovo zauzimanje Usore i Soli, kao i podršku Dragutinovom unuku Stefanu II u Bosni. Mladen je na to odgovorio napadima i dodavanje titule „gospodar humske zemlje„. Kao odgovor na to, kralj Milutin je svojoj tituli dodao „kralj Hrvatske„. Bez obzira na početne uspehe, Milutin je na kraju uspeo da suzbije Mladena II i primorao ga sredinom 1319. godine na zaključenje mira i davanje taoca među kojima je bio i njegov rođeni brat i omiški knez Grgur, kao zalog za ispunjenje odredaba mirovnog ugovora.

Albanske starešine su takođe ustale protiv Milutina, ali je ta pobuna, bez podrške Filipa Tarentskog, bila osuđen na propast, tako da je kralj Srbije čak uspeo i da ovlada nekim gradovima na prostoru današnje Albanije. O jačini Srbije u to doba, kralj Milutin je ostavio zabelešku na srebrnom oltaru koji je poklonio crkvi Svetog Nikole u Bariju. Tu je zabeležio da je „gospodar zemlje od mora sve do reke velikog Dunava„.

U prvoj polovini 1319. godine Karlo Robert je krenuo na kraljevinu Srbiju. Njegove snage su na juriš zauzele beogradsku tvrđavu, koju je Milutin ojačavao za odbranu. Tvđava je spaljena, posle čega je Karlo Robert zagospodario Mačvom. Međutim, njegove trupe su posle toga suzbijene, tako da su u zimu 1320. godine obnovljena neprijateljstva koja su na kraju okončana trajnim ugarskim zauzimanjem Mačve i Beograda. Tako je stvorena Mačvanska banovina, na čije čelo je postavljen Pavle Gorjanski. Pored vojnih napada, Karlo i papa su pokušali da prošire savez katoličkih snaga,pošto je Mladen II potučen, a Filip Tarentski zauzet svojim problemima, pozivajući vladare Češke, Poljske, Nemačke i Koruškeda se priključe ratu protiv kralja Milutina.

Kralj Milutin u Danteovoj „Božanstvenoj komediji“

Kralj Milutin je vodio je vrlo pametnu politiku i sa Istokom i sa Zapadom, stupio je u diplomatske odnose sa Egiptom i Zlatnom hordom, uz mongolskog kana iz Persije jedini je imao izaslanika van rimokatoličkog sveta na proslavi jubileja u Rimu 1300. godine.  Zadavao je ozbiljne „glavobolje“ moćnom Venecijanskom carstvu zbog vrednosti svog dinara. Dospeo je čak kod Dantea u „Božanstvenu komediju“ i u jedan italijanski viteški roman. Kralj Milutin je izgradio je najlepšu bogomolju u Jerusalimu – manastir Svetih Arhangela i jedini je vladar koga su susedni Bugari proglasili svojim svecem. Malo li je za jedan život od 68 godina?

Van granica svoje zemlje je bio najcenjeniji i najpoštovaniji Nemanjić, ali u Srbiji je bilo potpuno drugačije. Nije imao bezrezervnu podršku crkve i naroda koji, na kraju, nisu prihvatili ni njegovu poslednju želju – da ga nasledi sin Konstantin. Na presto su doveli lukavog i proračunatog Stefana Dečanskog.

Milutin je tokom 1320. godine na insistiranje arhiepiskopa Nikodima i svetogorskih kaluđera dozvolio sinu Stefanu da se vrati iz Carigrada u kraljevinu Srbiju. Tom prilikom mu je dao na upravu župu Budimlje na Limu, dok je uz sebe zadržao njegovog sina i kasnijeg cara Dušana. Iste godine su u Vizantiji otpočeli sukobi između Andronika II i njegovog naslednika i unuka Andronika III oko vlasti. Tokom tih zbivanja, Milutin je u Carigrad poslao kaluđera Kalinika da od vizantijskog cara zatraži povratak 2.000 kumanskih najamnika koje mu je Milutin pozajmio za borbe u Maloj Aziji. Ova jedinica je lako mogla da utiče u građanskom ratu dvojice Andronika, tako da su saradnici mlađeg Andronika otpočeli pregovore o preuzimanju tih 2.000 kumanskih najamnika.

Kralj Milutin je pokazao spremnost za takav dogovor, tako da je trebalo da na granici dve države dođe do susreta mladog Andronika i Milutina, na kome bi se ugovorile odredbe ugovora. Međutim, do susreta nije došlo, pošto su se sukobi u Vizantiji privremeno okončali sredinom 1321. godine, tako što je među dvojicom Andronika postignut sporazum kojim je mlađi postao savladar i dobio na upravu celu Trakiju i delove Makedonije, pa nije bilo potrebno angažovati dodatne snage.

Pljačkaške horde posle Milutinove smrti

Mošti kralja Milutina

Tokom jeseni, Milutin je iznenada doživeo apoplektički udar, nije mogao da govori i završio je u postelji. Umro je 29. oktobra 1321. godine u svom dvorcu u Nerodimlju, nedelju dana po završetku Gračanice i Andronikovog poklona u vidu manastira Svetog Nikole kod Sera. Njegova iznenadna bolest i nesređeni naslednički odnosi stvorili su pravi metež u državi, tako da su pljačkaške čete napale sprovod koji je prenosio Milutinovo bogato ukrašeno telo iz Nerodimlja u njegovu zadužbinu manastir Banjsku.

Dve i po godine posle njegove smrti, crkva ga je kanonizovala kao svetog kralja. Milutinovo telo je pred Kosovski boj 1389. godine prebačeno iz Banjske u Trepču, da bi pred osmanskom najezdom 1460. godine bilo preneto u Sofiju, u crkvu Svete Nedelje koja se po njegovim moštima još naziva i crkva Svetog kralja. Milutinove mošti su prenete u Sofiju. To su učinili  kaluđeri Joanikije, Spiridon i Joakim. Početkom 21. veka, vođeni su razgovori o tome da se deo njegovih moštiju prebaci u obnovljeni manastir Banjsku.

Iako je pred kraj svog života Milutin smatrao za svog jedinog naslednika sina Konstantina, o čemu svedoče portreti u Gračanici, Konstantinov novac, pominjanje na oltaru u crkvi Svetog Nikole u Bariju, ali i davanje na upravu Zete, njegovo postavljanje nikada nije ozvaničeno na državnom saboru. Takav nedefinisan status je otvorio prostor da Konstantinu ospore pravo na presto još dva pretendenta, a to su njegov polubrat i Milutinov sin Stefan i njegov brat od strica i Dragutinov sin Vladislav.

Stefan umesto Konstantina

Stefan Dečanski

Stefan je smatrao da je on već određen za Milutinovog prestolonaslednika, ali ga je Milutin posle  otvorene pobune 1314. godine osporio kao naslednika i oslepeo. Međutim, posle očeve smrti, Stefan je skinuo zavoje sa očiju i objavio da mu je Sveti Nikola povratio vid i da kraljevstvo pripada njemu.

Vladislav je svoje pravo na presto smatrao iz odredbe Deževskog ugovora iz 1282. godine, kojim je Dragutin predao vlast Milutinu, a kojom se određuje da će Dragutinovi direktni potomci naslediti Milutina. Ovaj ugovor je prestao da važi tokom građanskog rata između Dragutina i Milutina, od 1301. do 1312. godine, ali je posle toga obnovljen i ponovo stupio na snagu. Međutim, posle Dragutinove smrti, Milutin je zauzeo veći deo njegovih poseda, a Vladislava je zarobio i bacio u tamnicu iz koje je on izašao tek kada je Milutin umro.

 

Inspiracija – Wikipedia, blic.rs, telegraf.rs

Fotografije: Youtube, Wikipedia, Pinterest, patriot.rs, koinothrakon.blogspot.com, plavusin-kutak.com, srednjeskole.edukacija.rs, opanak.net, casopisinterfon.org, facebookreporter.org, bskm.rs, spc.rs, trebinjelive.info, logicno.com, madlart.com, bastabalkana.com

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Ostavite odgovor