Dan kada su prestala zverstva: Logor Banjica i danas krije tajne mučenja i smrti (VIDEO)

Nikada logori u kojima su ljudi masovno stradali ne mogu biti spomenici kulture. Spomenci zla, spomenici smrti, e to je već druga priča. Oni to jesu. To su jesu pravi nazivi za ono što je ostalo od njih. I treba da se čuvaju. Kao opomena za budućnost šta je prošlost radila, da se nikad ne ponovi. Jer iz prošlosti se uči ako volje za znanjem ima. Logori su, u tom smislu, dobri „udžbenici„. Da se ne ponove nikom i nikad. Ovaj tekst posvećujem i mom dedi koji bio zarobljenik logora Banjica, 1943.

Najveći logor u Srbiji

Logor na Banjici bio je najveći koncentracioni logor na području okupirane Srbije od 1941. do 1944. Proglašen je za spomenik kulture 1984. godine.

Od samog početka nemačke okupacije postojali su privremeni sabirni centri za registrovanje Jevreja još od kraja aprila 1941. godine. Na teniskim terenima na Kalemegdanu bilo je jedno takvo okupljalište za Jevreje.

Sedište nemačke policije bilo je u zgradi Ministarstva pravde, na Terazijama, preko puta bioskopa „Zvezda„. Prvi zatvor Gestapoa bio je u zgradi Okružnog suda u ulici Kralja Aleksandra 5. Ta zgrada ne postoji, a nalazila se na današnjem Trgu Nikole Pašića. Upravo u dvorištu tog zatvora ubijena su petorica Beograđana koji su 17. avgusta 1941, kao upozorenje drugima, obešeni na Terazijama. Taj zatvor bio je značajan i po tome što je tu bio zatvoren i patrijarh Gavrilo Dožić.

U leto 1941. godine sedište nemačke policije premešteno je u zgradu Ratničkog doma, današnjeg doma Vojske Srbije. U podrumskim prostorijama nekadašnjeg Doma Armije bio je istražni zatvor sa 20 samica.

Potreba za velikim logorom

Trebalo je stvoriti jedan veliki zatvorski prostor gde bi bili dovođeni protivnici nemačkog Rajha, kao i svi oni koji nisu podržavali Komesarsku upravu Milana Aćimovića. Za smeštaj logora bilo je potrebno naći odgovarajući objekat. Komisija koju su činili gestapovac Miodrag-Mika Đorđević, pomoćnik upravnika grada Beograda i inžinjer Milan Janjušević, direktor tehničke dokumentacije Uprave grada odlučili su da za potrebe logora najviše odgovara kasarna 18. pešadijskog puka „Kraljica Marija„, u današnjoj ulici Veljka Lukića Kurjaka broj 33 na Banjici. Prvo je nosio ime „Logor Dedinje„.

Po ulasku Sovjetskog Saveza u rat na strani antifašističke koalicije i početka prvih diverzantskih akcija partizana u Srbiji, stvaranje koncentracionog prostora u okupiranom Beogradu bilo je samo pitanje dana. Zvanično, Banjički logor je oformljen 5. jula 1941. Formalnu odluku o stvaranju logora doneli su nemački komandant grada Beograda i zapovednik Gestapoa u okupiranoj Srbiji, a sproveo ju je u delo tadašnji pomoćnik ministra unutrašnjih poslova Dragomir Jovanović.

Prvi zatvorenici Jevreji i Romi

Logor je bio u funkciji od jula 1941. do oktobra 1944. Imao je dve sekcije u kojoj je jedna bila u nadležnosti Specijalne policije, dok je druga bila u nadležnosti Gestapoa. Prvi zatvorenici dovedeni su 9. jula 1941. i to su bili bili su Jevreji i Romi. Od kada je Beograd proglašen za Judenfraj, boravili su u njemu uglavnom protivnici Nedićevog režima, većinom zarobljeni partizani i srpski komunisti.

Banjica je bio sabirni i egzekucijski logor. Mnogi zatvorenici iz Banjice bili su prebačeni u druge koncentracione i radne logore koje su Nemci držali pod svojom kontrolom u okupiranoj Evropi. Kroz ovaj logor, za vreme okupacije, prošlo je najmanje 23.697 ljudi, a od tog broja nekoliko hiljada je streljano na stratištu u Jajincima. Tačan broj žrtava nikada neće biti poznat, jer je je mnogo dokumentacije uništeno 1943, a mnoga tela koja su bila pokopana na području logora, prebačena su na druga mesta ili su uništena prilikom povlačenja.

Zatvor se nalazio u Đušinoj ulici, u današnjoj zgradi Rudarsko-geološkog fakulteta. Tada je to bio krug Gardijske kasarne.

Među najpoznatijim zatvorenicima to je svakako Draža Mihailović, koji je bio u istražnom zatvoru u Đušinoj ulici, dok je Milan Nedić bio u Centrali Ozne za Srbiju u Zmaj Jovinoj, preko puta Prirodno-matematičkog fakulteta. Postoji podatak da je prilikom isleđivanja, Nedić, navodno, skočio kroz prostor za lift i tako počinio samoubistvo. Jedino što je čudno u ovoj priči je to da ta zgrada uopšte nema lift. U istom zdanju, sedištu Ozne za Jugoslaviju, bili su utamničeni i Kosta Kumanudi, Dragi Stojadinović, brat Milana Stojadinovića, pisac Borislav Pekić…

Banjički logor se, tokom vremena, dograđivao. Prvo su ispražnjeni vojni magacini na spratu i prostorije su pretvorene u logoraške sobe. U dvorištu je podignuta visoka stražarska kula, iskopani su temelji za podizanje zida, a takođe su adaptirane i prostorije u suturenu.

Banjica je u početku bila logor samo za Beograd. Međutim, vojno-upravni komandant Srbije Hajnrih Dankelman je, da bi rasteretio trupe na terenu sa zatvorenicima i naredio da se od 21. avgusta 1941. svi zatvorenici šalju u koncentracioni logor u Beogradu. Time je Banjica postala „koncentracioni logor Srbije Beograd„. Upravni štab je dobio zadatak da u upravu uključi predstavnike Ziherhajtspolicaja i Ziherhajtsdinsta.

Komandovali i Nemci i naši

Komandant logora na Banjici bio je nemački poručnik Vili Fridrih, dok je dužnost upravnika logora pripala Svetozaru Vujkoviću. Logor je zvanično bio u nadležnost Uprave grada Beograda, pa su tako u logorskoj upravi bili zastupljeni uglavnom srpski civili koji su radili razne administrativne poslove. Zamenik upravnika logora je bio Radovan Čarapić, a pomoćnik komandanta logora Peter Kriger. Straža i obezbeđenje logora pripala je vojnicima srpske žandarmerije, a kasnije Srpske državne straže i Srpskog dobrovoljačkog korpusa.

Zvanični  banjički lekar je uvek biran iz redova Gestapoa i tu dužnost je sve do rasformiranja logora vršio SS major dr Herbert Jung, dok su u logoraškoj ambulanti i stacionaru radili uglavnom banjički taoci koji su pre rata bili vili lekarskom strukom. Pored Junga, dužnosti logorskih lekara su vršili i dr Velizar Pijade, zatvoren kao Jevrejin, dr Žarko Fogaraš, zatvoren kao pristalica NOP-a i dr Ljubodrag Stefanović. Jedino je dr Fogaraš preživeo boravak u logoru.

Sobe menjale namenu

Dok je postojao Banjički logor, pojedine sobe su imale različitu namenu. Tokom prve dve okupacione godine, njihova primena se često menjala. Prvo su bile mešovite, sa zatvorenicima različitih krivičnih dela, da bi se u većini soba nalazili osuđenici na smrt koji su čekali streljanje.

U logoru su bile zastupljene i ženske sobe u kojima su dovođeni politički krivci ili taoci po ženskoj liniji. Kako se logor sve više i više punio, ovo pravilo je bilo zanemarivano, pa su se tako ženske i muške sobe spajale i postajale kolektivne sobe logoraša.

U prvim godinama okupacije, u logoru su se kao posebna kategorija nalazili „kriminalci“ i „prestupnici„, tačnije osobe koje su još u Kraljevini Jugoslaviji izdržavali zatvorsku kaznu zbog nekog krivičnog dela. Oni su bili ubijeni do marta 1942. godine. U poslednjoj godini okupacije, dovođeni su i stranci uglavnom američki, engleski ili sovjetski vojnici, zarobljeni Italijani ili Nemci koji su odbili da služe Velikom Rajhu. Većina stranaca je iz logora je deportovana u Nemačku, Francusku, Austriju i drugim zemljama, a mali broj je streljan.

Pristalice Draže Mihailovića kao zasebna kategorija

Prva zvanična kategorizacija logoraša izvršena je u septembru 1942. godine kada je uvedena nova kategorija zatvorenika. To su bili pristalice Draže Mihailovića. U isto vreme, izvršena je podela krivica logoraša. Tako su najteži krivci svrstani u prvu kategoriju logoraša, manje krivi u drugu kategoriju, a oni bez dokaza u treću kategoriju. Uobičajna praksa je bila da se streljaju ovi iz prve kategorije. U slučaju nedostatka osoba za likvidaciju, streljani su  krivci iz druge i treće kategorije. Takva praksa je nastavljena sve do rasformiranja logora.

Likvidaciju zarobljenika su najčešće vršili pripadnici SS odreda. Od novembra 1942. oni koji su bili određeni za streljanje su odvođeni u posebnu sobu. Prozivanje je vršio je upravnik logora Vujković, obično uveče. U početku je žrtve birao odokativnom metodom, a od 1942. streljanje je vršeno po spiskovima koja su sastavljali Gestapo i Specijalna policija. Logoraši su ubijani u krugu logora, ali najčešće van logora. Rano ujutro bi po njih dolazio kamion koji bi ih vezane žicom, njih  dvoje do troje vodio na stratište. Od 15. jula 1941. do 6. novembra 1943. streljanja su se obavljala na strelištu u Jajincima. Od jeseni 1943. streljanja su vršena na Centralnom groblju, a od 27. jula 1944. do 1. oktobra 1944. na Jevrejskom groblju.

Prvo masovno streljenje logoraša se desilo 17. decembra 1941. kada je u Jajincima ubijeno 160 osoba, među kojima su bili Vukica Mitrović i Miloš Matijević. Za šest dana marta 1942, u Jajincima je streljano 328 osoba, a 6. maja 228. Najviše ljudi streljanih u jednom danu bilo je 1. oktobra 1943. i to 323.

Neki nisu ni ušli u logor, već direktno u smrt

Prema sačuvanim banjičkim knjigama logoraša, kroz ovaj logor je za vreme okupacije prošlo tačno 23.288 logoraša, od kojih je streljano njih 3.849. Tako kazuju nepotpune banjičke knjige koje su sačuvane, dok je prema stvarnim pokazateljima kroz logor prošlo blizu 250.000 ljudi i za odmazdu streljano njih 30.000. Veliki broj osuđenika nije ni uvođenjen u banjičke knjige, već je direktno vođen u Jajince. Kroz logor je prošao i veliki broj logoraša sa Starog Sajmišta, od kojih je najviše bilo Jevreja. Oni su bili transportovani na Banjicu kao popuna kvote koja je morala da se ispuni za odmazdu.

Streljanja i vešanja logoraša vršena su i u samom logoru. Početkom 1942. postavljen je grudobran u dvorištu logora koji je korišćen za streljanja, a bilo je slučajeva ubistva iz čiste obesti.

Zatvorenike su najviše slali nemačka SS i policija, Uprava grada Beograda, Prestojništva i Sreska načelstva. Iz Banjičkog logora su streljani Jevreji, Romi, partizani, pristalice NOP-a, četnici, pristalice Ravnogorskog pokreta, stranci, kriminalci i prestupnici. Pravilan redoslad je teško odrediti, jer nedostaju bitna dokumenta.

Zna se da je streljana Leontina Kravis, šezdesetjednogodišnja učiteljica u penziji. Ona je bila pripadnica komunističkog pokreta. Streljana je zbog pisma upućenog tadašnjem predsedniku vlade Milanu Nediću u kome je tražila njegovo povlačenje. U decembru 1942. godine je uhapšena i poslata u logor na Banjici. Posle nekoliko meseci je streljana u Jajincima.

Prema banjičkim sačuvanim knjigama, najviše je streljano zemljoradnika njih 1.414, zatim zanatlija 631, onda činovnika 383, zanatlija čak 305, domaćica njih 226, 208 trgovaca, slobodnjaka 202, učenika i vojnih službenika po 125, 71 student, 45 pravnika, osobe čije se zanimanje nije znalo čak 36, 33 inženjera, 18 lekara, 15 sveštenika i 12 profesora.

Stratišta svuda u okolini

Najveći broj streljan je u Jajincima, Jabuci, Skeli, Trostrukom Surduku, Malom Požarevcu, Mladenovcu, Marinkovoj bari i na Novom groblju. Izvestan broj stradao je u pokretnoj gasnoj komori, poznatoj kao kamion „dušegupka„. Upravo na tako je 9. maja 1942. godine život izgubila, pored 225 nastradalih, i Sloboda Trajković sa porodicom, devojka Iva Lole Ribara, člana Vrhovnog štaba Narodnooslobodilačke vojske i partizanskih odreda Jugoslavije.

Početkom 20. veka Beograd je imao manje stanovnika nego što danas ljudskih skeleta počiva u masovnoj grobnici u Jajincima, nastaloj tokom samo nekoliko ratnih godina. Od novembra 1943. do aprila 1944. godine Specijalna nemačka komanda organizovala je uništenje leševa ubijenih u Jajincima, i na putu Pančevo – Jabuka. Posle toga zatočenici više nisu ubijani u Jajincima, već su streljanja bila na Centralnom groblju, u Marinkovoj bari, koju su povremeno zvali i „Marinkova šuma“ i na Jevrejskom groblju. Na osnovu proračuna, smatra se da u Jajincima počiva više od 80.000 ljudi.

Deo logoraša i logorašica koji nisu ubijeni ili otpušteni, upućivan je na rad u rudnike u Boru, Kostolcu i Trepči, ili je velikim transportima prebacivan u logore Aušvic, Mauthauzen i Ravensbrik, kao i u logore u Norveškoj i Grčkoj. Poslednji transport sa Banjice je otišao u Mauthauzen 26. septembra 1944, odvodeći 700 logoraša. Pretpostavlja se da je preko Banjice u logore po Evropi upućeno između sedam i osam hiljada zatočenika.

U logoru je stradalo i 120 dece uzrasta od sedam do 17 godina. Među njima je bila i četvorogodišnja ćerka dr Rahele Mićić, lekarke hirurga u partizanskoj bolnici u Krupnju. Dovedene su na Banjicu 30. maja 1944, a zajedno streljane 1. oktobra 1944. godine, samo četiri dana pre nego što je logor prestao sa radom. To je bila ujedno i poslednja egzekucija logoraša, neposredno pre oslobođenja Beograda.

Pet logoraša pobeglo

Iako je Banjički logor važio kao jedan od najbolje čuvanih i najbolje obezbeđenih koncentracionih logora za vreme okupacije, pet ogoraša je uspelo da dođe do slobode. Prvo bekstvo je zabeleženo u januaru 1943. kada je Milka Minić, supruga visokog partijskog sekretara KPJ Miloša Minića uspela da se izvuče iz logora. Drugo veće bekstvo zabeleženo je oktobra 1943. Iz logora su pobegli kapetan Neško Nedić, rezervni potpukovnik Ilija Orelj, student Nikola Pašić mlađi i još jedan zatvorski čuvar. Bilo je i slučaja beženja banjičkih logoraša i za vreme izvođenja radova na Dunavu, u Obrenovcu i Pančevu.

U logoru na Banjici bilo je veliki broj ljudi iz Ravnogorskog pokreta. U kolektivnim sobama je dolazilo do fizičkog obračunavanja partizana i četnika. Četnički zatvorenici su kritikovali kolektiv partizanskih zatočenika, dok su partizani kritikovali njihovo junaštvo, njihovu Vladu u emigraciji, kralja i Dražu Mihailovića.

U jednom takvom fizičkom razračunavanju pristalice NOP-a su ubile kapetana Radovana Stojanovića, posle čega su četnički logoraši napali partizane i došlo je do velikog krvoprolića. Drugi slučaj se dogodio posle iznenadne smrti logorskog doktora Ljubodraga Stefanovića, kada su četnici optužili partizanske lekare da su mu namerno dali smrtonosnu injekciju. Uzavrele strasti su donekle smirivali najobrazovaniji logoraši na obe strane.

Na insistiranje advokata Stefana Đelinea pripadnika partizana i advokata Aleksandra Trifunca pripadnika četnika, krajem aprila 1944. prestali su ovakvi incidenti, jer je svima bilo jasno da se nalaze u istoj poziciji. Četnici su predložili partizanima da zajednički osvoje ambulantu i upravu čim dođe do povlačenja Nemaca, ali su partizani ovaj predlog odbili. Uskoro je najveći broj logoraša odveden u internaciju i ovaj plan je propao.

Vremena kada su partizani i četnici bili ujedinjeni

S druge strane, zabeleženi su i primeri humanosti i jednih, i drugih. Jedan partizan je, posle mnogo odbijanja, pristao da primi deo obroka koji mu je nudio četnički vođa Bogdan Milutinović. Advokat Vladimir Radičević je pred odvođenje na streljanje pozdravio partizanske logoraše u kolektivnoj sobi i rukovao se sa svakim, železnički službenik Borivoje Radonjić je na izlazu iz logora dao svoju železničku kapu partizanskom politkomesaru da bi se sakrio od upravnika logora… Tokom postojanja logora zabeleženo je nekoliko zajedničkih streljanja pristalica NOP-a i Ravnogorskog pokreta.

Logor na Banjici je raspušten u oktobru 1944. Tada su sve bliže Beogradu bili vojnici Crvene armije i NOVJ-a. Logorska arhiva je spaljena i jedino su zahvaljujući zameniku upravnika logora Radovanu Čarapiću ostale sačuvane pojedine banjičke knjige logoraša koje se i danas čuvaju u Arhivu grada Beograda. Čarapić je najpre pustio na slobodu zatvorenike iz Gestapoa, a zatim je dao objave o puštanju svih zatočenika koji su se nalazili u logoru. Poslednji zatvorenik je napustio logorsku kapiju 5. oktobra 1944. Taj dan se uzima kao dan kada je logor na Banjici bio raspušten.

Po završetku rata, zgrade nekadašnjeg logora su predate na korišćenje Jugoslovenskoj narodnoj armiji. U njima je otvorena i Vojna akademija. U jednom delu zgrade je 1969. godine uređen muzej, u kojem je predstavljen surovi sistem okupacije. Iste godine je skupština grada Beograda postavila i spomen obeležje ispred zgrade logora, koje je uradio vajar Kolja Milunović. Nova koncepcija muzeja realizovana je 1983. godine, a sa novim dokazima 2001. godine predstavljena je izmenjena i dopunjena postavka.

Mesta smrti i na Tašmajdanu, u Topovskim šupama, zatvori svuda po Beogradu

Što se ostalih mesta smrti tiče počeću od Tašmajdana. Tamo se nalazila Požarna komanda. Sa tog mesta su Jevreji odvođeni na prinudni rad. Nalazila se na mestu gde je danas bazen. U jednom danu 28. jula 1941. su 122 zatvorenika odvedena su na streljanje.

Topovske šupe su bile kompleks koji je delimično služio kao izbeglički prihvatni logor za srpske izbeglice iz NDH i drugih područja. Deo tog kompleksa je 22. jula pretvoren u logor za jevrejske muškarce. Od kraja oktobra, tu su dovođeni i romski muški zatvorenici. Do početka oktobra bila je to vrsta radnog logora, jer su zatočenici odatle odvođeni na prisilni rad. Od početka oktobra kada su počela masovna streljanja, logor je pretvoren u „glavni nemački rezervoar jevrejskih i romskih talaca„. Odatle su odvođeni i streljani na nekoliko lokacija u Banatu, pored puta Pančevo – Jabuka.

U zgradi na Obilićevom vencu broj 5 je organizovana Uprava grada Beograda u okviru koje je postojalo odeljenje Specijalne policije, kao najvažnija policijska ustanova okupiranog grada. U potkrovlju te zgrade bio je istražni zatvor Specijalne policije.

Ozloglašeni SS general August Majsner tokom okupacije je bio smešten u današnjem zdanju Tanjuga. To je bila zgrada „Privilegovanog agrarnog izvoznog društva a.d.“, a Majsner uzima ovo zdanje za svoju rezidenciju. Njegov zadatak bio je da, pored ostalog, formira SS diviziju „Princ Eugen“ od folksdojčera iz Banata i Beograda, koja je ušla u istoriju po svojoj svireposti.

Drugi se nalazio u Đušinoj ulici, u današnjoj zgradi Rudarsko-geološkog fakulteta. Tada je to bio krug Gardijske kasarne.

Jevrejski logor Zemun

U sklopu mera za gušenje ustanka, nemačka komanda je oformila i logor na Sajmištu. Postojao je plan za izgradnju jednog velikog koncentracionog logora, za desetine hiljada ljudi. Prvobitno je osmišljeno da bude kraj sela Zasavica, ali se odustalo od te ideje zbog poplava. Došlo je do odluke da za to budu iskorišćeni paviljoni Beogradskog sajma.

Pošto je to bila teritorija Nezavisne države Hrvatske, zatražena je dozvola koja je i dobijena, pod uslovom da snabdevanje logora bude iz Srbije, i da ga Nemci obezbeđuju. Tako je ovo mesto bilo apsolutno pod nemačkim rukovodstvom.

Od 8. decembra 1941. godine logor je počeo da prima prve zatvorenike. Bio je prvenstveno namenjen za jevrejske žene i decu, jer su muškarci već bili pobijeni u Topovskim šupama. Delom je tu bilo i romskih žena i dece. Tu je boravilo 6.400 Jevreja, tako što je pobijeno 6.320, i oko 600 Roma, od kojih je u logoru umrlo više od stotinu. Taj logor Nemci su zvali „Jevrejski logor Zemun“ (Judenlager Semlin).

Pošto su nacisti doneli odluku da Jevreje ne transportuju u logore smrti u Poljskoj, već da ih ubijaju u samoj Srbiji, sredinom marta 1942. godine u Beograd je stigao kamion – gasna komora, koji je zapamćen kao „dušegupka„. Zatvorenici, uglavnom žene i deca su u njemu na krajnje nemilosrdan način bili ubijani do 10. maja 1942. godine. On je bio specijalna gasna komora na točkovima. Zatvorenici bi bili smeštani u tovarni deo, koji je bio hermetički zatvoren, a čim izađu iz logora i pređu pontonski most na Savi, izduvna grana bila bi uvedena u komoru sa zatočenicima i oni bi do konačnog odredišta bili ugušeni. Potom su ih nacisti zakopavali u već pripremljene rake na stratištu u Jajincima.

U iste masovne grobnice u Jajincima su odvodili žrtve iz logora na Banjici, kao i iz beogradskih zatvora, kasnije i iz logora na Sajmištu. To je bilo centralno stratište gde su dovođene žrtve, ne samo iz Beograda, već i sa celog nemačkog okupacionog područja u Srbiji.

Posle ubijanja jevrejskih zatočenika, logor na Sajmištu bio je pretvoren u Prihvatni logor Zemun. Tu su dovođene desetine hiljada zatvorenika iz Srbije, NDH, i drugih prostorajugoistočne Evrope, poput Grčke i Albanije. Zatvorenici su odatle upućivani u druge logore u Nemačku i okupirane zemlje, ali su masovno stradali i u samom logoru, od gladi, mučenja i torture kojoj su bili izloženi. Procene istoričara govore da je tamo bilo zatočeno najmanje 32.000 ljudi, od kojih je 10.363 ubijeno.

Na Ušću mesto masovne torture i smrti

Na samom ušću Save u Dunav, na prostoru od današnje Palate „Srbija“ do Muzeja savremene umetnosti organizovan je još jedan nemački logor, nemačke vojno-privredne organizacije TOT. Tamo je prebačen deo logoraša sa Sajmišta. To je bilo mesto masovne torture i smrti. Od jeseni 1943, ovo je bilo nemački prolazni zarobljenički logor „Dulag 172 Semlin„.

Tokom savezničkog bombardovanja 16. i 17. aprila 1944. godine stradao je Prihvatni logor Zemun, a „Dulag 172“ je skoro uništen. Preostali zarobljenici su deportovani u novoosnovani logor za ratne zarobljenike u „Ciglani Milišića“ na Zvezdari, koji je imao naziv „Dulag 172 Belgrad„. Prema podacima kojima raspolažu istoričari, uoči oslobođenja Beograda 1944. godine Nemci su masovno streljali zatočenike iz tog logora, tako što su ih pobili u okolini današnje Astronomske opservatorije na Zvezdari.

Ne treba zaboraviti još nekoliko stratišta iz tog doba, a ona su se nalazila u blizini kamenoloma Kijevo-Kneževac, odakle su sa Banjice i iz drugih logora smrti dovodili osuđenike tokom 1941, zatim za Jevreje iz Banjičkog logora na Bežanijskoj kosi, u naselju Ledine, kao i na hiljade zatvorenika iz Prihvatnog logora na Sajmištu koji su zakopani na Jevrejskom groblju u Zemunu.

 

 

Inspiracija – novosti.rs, presscentar.uns.org.rs

Fotografije: Wikipedia, Youtube, novosti.rs, avantartmagazin.com, vidovdan.org, znaci.net, open.ac.uk, saznajlako.com, noizz.rs, zlocininadsrbima.com, docplayer.org