Tužna godišnjica: April koji je uništio srpsku istoriju i identitet

Tog 6. aprila pre 75 godina Srbija je ostala bez svog kulturnog nasleđa i blaga. Bilo je to još jedno bombardovanje u nizu koje je Beograd pretrpeo. Bio je Uskrs. Tog aprila iz Arhiva Srbije izneto je 11 sanduka raznih vrednosti i strpano na voz u pravcu Austije i Beča. Posle rata, vraćeno je svega tri sanduka. Tu priču sam čula od oca. Srbija je početkom Drugog svetskog rata tim činom, ali i činom koji ću opisati u pasusu dole, izgubila svoj identitet.

Operacija „Odmazda“ počela je 6. aprila 1941. u 6:30 ujutru, bez objave rata. Taj deo svi znate. Sile Trećeg rajha bombardovale su Beograd sa 234 bombardera i 120 lovaca. Avioni su poleteli iz Beča, Graca i Arada. Beograd je bombardovan u četiri naleta 6. aprila, a pakao se ponovio 7, 11. i 12. aprila. Na grad je palo oko 440 tona zapaljivih bombi.

Posle protesta, jer se Kraljevina Jugoslavija opredelila za sile Osovine i svrgnuća kneza Pavla, Hitler se, umesto da započne operaciju „Barbarosa“ protiv Sovjetskog Saveza, odlučio za bombardovanje Beograda i okupaciju Jugoslavije. Zadatak je poveren Četvrtoj vazdušnoj floti, pod komandom pukovnika Aleksandra Lera. Operacija bombardovanja Beograda imala je tajni naziv „Strašni sud„.

Neposredno pred početak Aprilskog rata, Šesti lovački puk pod komandom potpukovnika Božidara Kostića bio je sačinjen od 32. vazduhoplovne grupe smeštene u Krušedolu i 51. vazduhoplovne grupe stacionirane u Zemunu, pod komandom majora Adum Romea i bila je sastavljena od tri lovačke eskadrile.

Nije poznat tačan broj aviona koje su oborili jugoslovenski piloti, ali se ovaj broj procenjuje na 42 do 48. U borbama je poginulo 11 jugoslovenskih pilota. Nikada nemojte sumnjati – mi smo uvek imali heroje na nebu. Da se zna, oni su tog aprila 1941. branili Beograd i njihova imena su:

Miloš Žunjić, (oborio dva nemačka aviona), poginuo 6. aprila kod Pančeva

Miho Klavora, (oborio dva nemačka aviona) poginuo 7. aprila kod manastira Krušedol

Vladimir Gorup, poginuo 7. aprila,

Karlo Štrbenk, (oborio jedan nemački avion “štuku”) poginuo 6. aprila kod Glogonjskog rita

Dobrica Novaković, poginuo 6. aprila kod Beograda

Branislav Todorović, poginuo 7. aprila

Jovan Kapešić, poginuo 7. aprila kod Beške

Milivoje Bošković, poginuo 7. aprila kod Kovilja

Dušan Borčić, (oborio dva nemačka aviona) poginuo 6. aprila – pao u Sarajevsku ulicu

Milutin Petrov, poginuo 7. aprila kod ušća Tise u Dunav

Živica Mitrović, (oborio dva nemačka aviona), poginuo 6. aprila kod Šida

Neka im je večna slava i hvala!

Spomenik braniocima Beograda iz vazduha kod hotela „Jugoslavija“

Istorija jednog naroda u prahu i pepelu

U bombardovanju Beograda 1941. poginulo je 2.274 ljudi. Mi procenjujemo 2.271-4.000, dok su nemačke procene su 1.500-1.700. Porušeno je 627, veoma oštećeno 1.601, delimično oštećeno 6.829 zgrada, uključujući deo zgrade Starog dvora. Vaznesenjska crkva pretrpela je velika oštećenja. U njoj je bilo vernika koji su došli na Vaskršnje jutrenje. A onda, popodne u 16 časova, najznačajniji spomenik kulture, Narodna biblioteka na Kosančićevom vencu je pogođena. Narodna bilblioteka Srbije osnovana je 1832.

Na žalost, uništeno je i izgorelo između 300.000 i 350.000 knjiga, fotografija, mapa, gravira, povelja i brojnih publikacija, od kojih su mnoge bile od izuzetne istorijske vrednosti. Nepovratno je izgubljen celokupni bibliotekarski fond, sa dragocenim i originalnim srednjevekovnim rukopisima. Uništene su raritetne knjige, od čega 1.424 ćirilična rukopisa iz perioda od 12. do 18. veka, 1.390 rukopisnih knjiga, zbirke turskih rukopisa i srpsko turska prepiska, mnoge stare štampane knjige iz perioda od 15. do 17. veka, zbirke pisama značajnih za političku, kulturnu i književnu istoriju, kompleti svih srpskih časopisa, almanaha i kalendara – više od 4.000 naslova časopisa i 1.800 naslova novina, kao i svi inventari i katalozi biblioteke. U Narodnoj biblioteci su bile sakupljene do tada sve štampane knjige u Srbiji od 1832. godine, kao i one štampane u susednim zemljama.

Uništen je knjižni fond od oko 500.000 svezaka, kartografska i grafička zbirka od 1.500 brojeva, zatim značajna i nedovoljno proučena zbirka turskih dokumenata o Srbiji, inkunabule i stare štampane knjige i celokupna prepiska značajnih ličnosti iz kulture i političke istorije Srbije i Jugoslavije. Iz stare zbirke rukopisa sačuvao se samo jedan rukopis koji je u tom trenutku bio van biblioteke. Neki od rukopisa koje se čuvaju ili su čuvani u Narodnoj biblioteci su „Letopis Popa Dukljanina“ (beogradski rukopis), „Nikoljsko jevanđelje„, „Minhenski psaltir„, „Ćirilični Rampacetov bukvar„, iz 1597. godine… Najstariji rukopis je „Beogradski parimejnik“ iz 13. veka. Prema sećanju stanovnika kraja oko Kosančićevog venca, još dva-tri meseca posle bombardovanja, ruševine su se pušile.

Biblioteka je bila spremna za evakuaciju 1. aprila 1941. godine, sve je bilo spakovano u 150 sanduka (svaki težine po 80 kilograma), rukopisi posebno u 38 sanduka, a stari časopisi u 22 sanduka. Tadašnje Ministarstvo prosvete zabranilo je 3. aprila evakuaciju prosvetno kulturnih ustanova Beograda, pa i Narodne biblioteke, ali je naredilo da se sve dragocenosti sklone u podrum, što je i učinjeno. Prema podacima Narodne biblioteke Srbije, već 1. aprila, u očekivanju početka rata, sve je bilo spremno za evakuaciju. Međutim, tadašnji ministar prosvete Miloš Trifunović zabranio je pražnjenje prosvetno kulturnih ustanova Beograda, pa i Narodne biblioteke.

Navodno, najvrednije knjige i rukopisi su se nalazili u drvenim sanducima u podrumu, koji je bio zatrpan peskom. Prilikom arheoloških iskopavanja na Kosančićevom vencu ostaci ovih sanduka nisu pronađeni. Pronađeni su tragovi oksidacije metalnih delova na podu, ali ne i ostaci. Postoji priča da je Josip Broz od Vilija Branta sedamdesetih godina prošlog veka dobio na poklon desetak knjiga za koje se mislilo da su nestale u bombardovanoj Narodnoj biblioteci.

April 1941. u Zemunu, proleće promena

Kakva bih ja to bila Zemunka kada ne bih pomenula Zemun i jednu zgradu u Zemunu. Dok se Beograd dimio od bombi, u Zemunu rastao nacionalizam. Nemački. Ideologija i učenje o nemačkoj nadrasi i supremaciji nad ostalim narodima lako je prihvaćena i uticala je na otuđenje mladih Nemaca. Većina Folksdojčera posebno mladi, počinju da se izjašnjavaju kao pripadnici Hitlerovog Trećeg rajha. Tako je u Kraljevini Jugoslaviji nastala brojna pronacisticki opredeljena Peta kolona, koja se aprila 1941. godine i tokom četvorogodisnjeg rata opredelila za borbu protiv zemlje u kojoj su rođeni i u kojoj su živeli. Doskorašnje komšije i prijatelji, postali su neprijatelji. Tako je bilo i u Zemunu. Zemun je do oslobođenja pripadao Nezavisnoj državi Hrvatskoj.

Kad već pominjem Nemce u Zemunu, ne mogu da ne pomenem Jevreje. Zemun je uvek bio multinacionalan. Aškenaška sinagoga izrađena je u stilu romantizma. Na njoj daans nema Davidove zvezde, niti bilo kakvog verskog obeležja. Ali, ovaj hram prkosno podseća na značajnu jevrejsku populaciju, koja je nekada imala važnu ulogu u privrednom i kulturnom životu Zemuna.

Sa gradnjom sinagoge počelo se 1850. godine, na mestu starog sefardskog hrama. Osveštana je 1863. Izgradili su je Jevreji svojim donacijama. Narednih osamdesetak godina, do okupacije, ovde je bilo stecište verskog i kulturnog života zemunskih aškenaza.

restoran-sac-zemun — Zemunska sinagoga, sada restoran „Sač“

Nemačke trupe su ušle u Zemun 12. aprila 1941. godine, i zabranile svako masovno okupljanje. Okupatori su opustošili i opljačkali sinagogu, uništili sve relikvije, i koristili je kao magacinski prostor.

Oko 40.000 jugoslovenskih Folksdojčera starosti od 18 do 22 godine, će tokom 1941. i 1942. godine dobrovoljno stupiti u SS odrede, a još toliko starijih je do kraja rata mobilisano. Ove elitne vojne formacije zapamćene su širom Evrope po ratnim zločinima. Ukupno je u oružanim formacijama i vojskama na teritoriji bivše Kraljevine Jugoslavije bilo više od 90.000 muških i ženskih pripadnika nemačke nacionalne manjine.

Sve ove jedinice su se, a naročito SS odredi, tokom rata borili protiv partizana širom okupirane jugoslovenske teritorije i vršile odmazde i egzekucije civilnog stanovništva. Mali broj Folksdojčera je pripadao i borio se u Pokretu otpora ili učestvovao u borbama na strani NOVJ. Po završetku rata su uglavnom svi zarobljeni pripadnici oružanih formacija poslati u logore, a pripadnici SS jedinica streljani.

Veliki broj pripadnika nemačke nacionalne manjine je pred kraj rata napustio zemlju, a najveći broj onih koji nisu napustili zemlju, među njima i oni koji nisu ni na koji način učestvovali u ratnim zbivanjima pogotovu stariji i deca, do kraja 1948. godine, a neki i duže, prošli su kroz osamdesetak logora širom Jugoslavije.

Oko 200.000 je krajem 1944. godine pobeglo iz zemlje pred Crvenom armijom i jugoslovenskim partizanima. Procenjuje se da je blizu 100.000 pripadnika nemačke nacionalne manjine iz Kraljevine Jugoslavije poginulo, od čega 40.000 vojnika tokom rata, a ostali su nestali, nastradali u begstvu iz logora, streljani ili umrli od bolesti, gladi i iscrpljenosti.

Tužna sudbina zemunske sinagoge

Većina jevrejskog stanovništva je stradala u koncentracionim logorima. Malobrojni Jevreji nisu uspeli da prikupe novac i da sinagogu obnove. Jevrejska zajednica je 1962. prodala zgradu opštini Zemun za simboličnu sumu novca. Tada su Jevreji dobili obećanje da će se zgrada koristiti kao kulturni centar, jer tad još nije izgrađeno Zemunsko narodno pozorište.

Šezdesetih godina prošlog veka, sinagoga je postala popularno mesto za izlazak. Prva diskoteka u Zemunu, u sinagogi se zvala “Disko 202“. Kum joj je bio Zoran Modli, prvi beogradski radijski di-džej koji je radio na „Radiju 202“. On je redovno puštao muziku. Priča se da je upravo ovde, u sinagogi, nastala kultna „Ju grupa„. Za one koji ne znaju, jedan od prvih puštača muzke u gradu bio je i književnik David Albahari, Modlijev drug iz gimnazije.

Sinagogu je koristila je i Filharmonija mladih, književno društvo “Pismo’‘, Savez boraca Zemuna. Služila je i kao mesna zajednica, ali i kao streljana. Trenutno se u sinagogi nalazi “Sač“, restoran domaće kuhinje. Zakon vlasnicima restorana zabranjuje da bilo šta menjaju. Na gornjem spratu je praznina i prašina, u tim prostorijama su nekada bile učionice. Radoznalci znaju da uđu i fotografišu. Jednom je neki lik hteo tu da napravi restoran košer kuhinje. Gazde sadašnjeg „Sača“ ne odustaju od svog restorana.

Da Zemun opet dobije sinagogu, Savez jevrejskih opština je pokušao još 1997. godine. Pošto je te godine Šešelj bio na vlasti u opštini Zemun, u „Zemunskim novinama„ objavnjen je konkurs gde se sinagoga nudi u zakup onome “ko ponudi najpovoljnije finansijske uslove i najbolji program rada, pri čemu je poželjno obavljanje ugostiteljsko kulturne ili turističke delatnosti.“

Jevrejska opština Zemun od 2005. godine prikuplja sredstva za otkup ovog kulturnog spomenika od opštine Zemun.

Opet se vraćam na 1941, jer se u neposrednoj blizini ove, nalazi i jedna sefardska sinagoga, koja je oštećena u bombardovanju te godine. Naravno, ona nije onbovljena i ne služi ničemu.

Beograd i Srbija imaju jednu sinagogu i to je Sukat Šalom. Nalazi se u Ulici maršala Birjuzova u centru grada.

Što se Nemaca tiče, prema zvanicnim podacima, u Jugoslaviji je sredinom 1953. godine, živelo ukupno 62.000 pripadnika nemačke nacionalne manjine, mada se procenjuje da ih je bilo više od 75.000. Prema popisu iz 198, ukupno se 8.712 osobe iz SFRJ izjasnilo kao Nemci, a 1.402 kao Austrijanci. Prema statističkim podacima iz 1990. godine, pet najviših predstavnika u društveno-političkim zajednicama bilo nemačkog porekla. Zaključak je da više od 70 godina posle Drugog svetskog rata i nešto više od dva veka od dolaska na ove prostore, u Zemunu nemačka nacionalna manjina skoro da i ne postoji.

Fotografije: Nataša Ilić, srbijadanas.com, srbin.info, zlatibor.tv, Wikipedia, zlocininadsrbima.com, rs.sputnik.com, pouke.org, dokumentarnifilmovi.net, yugopapir.com, makabijada.com, Pinterest, Youtube

Tags: april, april 1941., aškenaška sinagoga, avioni, beograd, beogradski parimejnik, beogradski rukopis, biblioteka, bibliotekarski fond, bombardovanje beograda, branislav todorović, ćirilični rampacetov bukvar, disko 202, dobrica novaković, dragocenosti, dušan borčić, egzekucije civilnog stanovništva, elitne vojne formacije, filharmonija mladih, fotografija, grad, grafička zbirka, gravira, hitler, hram, identitet, ideologija, jedan rukopis, jevreji, jevrejska opština zemun, jevrejska zajednica, josip broz, jovan kapešić, ju grupa, jugoslovenski piloti, knjiga, knjige u srbiji, književnik, književnik david albahari, književno društvo pismo, knjižni fond, kompleti svih srpskih časopisa, komšije, konkurs, kraljevina jugoslavija, kulturni centar, letopis popa dukljanina, magacinski prostor, mapa, masovno okupljanje, mesna zajednica, mesto za izlazak, miho klavora, milivoje bošković, miloš trifunović, miloš žunić, milutin petrov, minhenski psaltir, ministar prosvete, ministar prosvete miloš trifunović, ministarstvo prosvete, na kosančićevom vencu, nacionalizam, najbolji program rada, najvrednije knjige, najznačajniji spomenik kulture, narodna biblioteka, narodna biblioteka na kosančićevom vencu, narodna bilblioteka srbije, nemačke procene, nemačke trupe, neprijatelji, nikoljsko jevanđelje, odmazda, okupatori, operacija, operacija odmazda, ostaci, otkup, pakao, peta kolona, podrum, poklon, popularno mesto za izlazak, posle rata, povelja, prašina, praznina, pred kraj rata, prepiska značajnih ličnosti, priča, prijatelji, pripadnici, pripadnici hitlerovog trećeg rajha, pripadnici ss jedinica, proleće, prva diskoteka u zemunu, prvi beogradski radijski di-džej, publikacija, radoznalci, raritetne knjige, relikvije, restoran domaće kuhinje, restoran košer kuhinje, rukopis, rukopisi, ruševine, sač, savez boraca zemuna, savez jevrejskih opština, sefardska sinagoga, šešelj, šesti lovački puk, sile trećeg rajha, sinagoga, sinagoge, spomenik kulture, spremno za evakuaciju, srbija, ss odredi, štampane knjige, stare štampane knjige, strašni sud, streljana, sukat šalom, tajni naziv, tragovi oksidacije, tri lovačke eskadrile, turističke delatnosti, tužna godišnjica, u gradu, u kraljevini jugoslaviji, u krušedolu, u podrumu, u sinagogi, u zemunskim novinama, u zemunu, učionice, uskrs, vaskršnje jutrenje, vaznesenjska crkva, vladimir gorup, voz, zadatak, zaključak, zakon, zbirke pisama, zemun, zemunka, zemunsko narodno pozorište, živica mitrović, zoran modli