Prvi ovenčani Nemanjić: Stefan Prvovenčani – pronicljivi vladar nestalnog karaktera

Stefan Prvovenčani je bio srpski srednjovekovni vladar i prvi krunisani kralj iz loze Nemanjića. Zato je poneo naziv Prvovenčani. Postoje neslaganja među srpskim istoričarima kad je reč o njegovom imenu. Većina istoričara piše da je imenovan kao Stefan, ali prema pisanju manjeg broja istoričara, prvo je na krštenju dobio očevo ime Nemanja. Ako je tako, onda je njegovo puno ime verovatno bilo Stefan Nemanja II Nemanjić Prvovenčani. Potpisivan je samo vladarskim imenom – Stefan. Počeo je da vlada kao veliki župan, a prema mišljenju istoričara, krunisan je kao kralj 1217. Tako su Srbi posle kraljevine u Zeti, dobili drugu kraljevinu u svojoj istoriji. Prvovenčani je i jedan od prvih značajnih pisaca originalnih žitija vladara, kasnije svetaca u srpskoj književnosti, a njegov stil postao je uzor za druge pisce. Najznačajnije delo Stefana Prvovenčanog je „Žitije Svetog Simeona“ u kome je opisao život i čuda svoga oca.

Stefan Prvovenčani bio je drugi sin velikog župana Stefana Nemanje, rodonačelnika dinastije Nemanjić i Ane, za koju mnogi istoričari navode da je bila plemkinja, ali nije sigurno čijeg porekla. Bio je mlađi brat Vukana Nemanjića, koji je postao knez i upravnik Zete, a stariji je brat Rastislava Nemanjića, potonjeg Save, osnivača autonomne Srpske arhiepiskopije.

Politički brak sa lepom Evdokijom

Pretpostavlja se da je Stefan Prvovenčani rođen neposredno posle očevog preuzimanja prestola u Raškoj, kada je postao veliki župan, oko 1166. godine. Prvi pouzdani zapisi o Stefanu vezani su za izmirenje Srbije i Vizantije, posle bitke na Moravi 1190. U toj bici je srpska strana poražena, ali Vizantija nije imala snage da taj trijumf iskoristi i nametne vrhovnu vlast na srpskim teritorijama. Naprotiv, veliki župan Stefan Nemanja je iako je za cara Isaka II Anđela bio pripadnik varvarskog plemena, dobio oslobađanje od vazalnih obaveza. Stefan Nemanja je dobio i veliki deo teritorija koje je osvojio od Vizantije. Da bi napravili koliko toliko čvrst savez između dotadašnjih neprijatelja, ugovoren je brak između srpskog Stefana i Evdokije, sinovice vizantijskog cara Isaka II Anđela i ćerke potonjeg cara Aleksija III, pošto je Vukan već bio oženjen.

Brak princa Stefana sa Evdokijom je sklopljen oko 1191. godine. Evdokija je, sa svojom pratnjom, pošla iz Carigrada put Srbije poznatim rimskim putem Via Egnatia. Idući prema severu, došla je do Skoplja i tu ju je dočekao mladi Stefan. Dok je vlast u Raškoj bila u rukama njenog svekra Nemanje, Evdokija se nije mešala u državničke poslove. Bila je mirna i povučena, iako je dosta skromnije živela. Brak između Stefana i Evdokije bio je u početku vrlo idiličan. Stefanu je rodila sina Radoslava 1192. i ćerku Komninu, a neki istoričari smatraju i Vladislava. Iako se Evdokija nije mešala u državničke poslove Srbije i Vizantije, to je vrlo promoćurno uradila Evdokijina majka Eufrosina. Pošto je udala ćerku, koju godinu kasnije organizovala je državni udar, zbacila devera Isaka II i dovela na vlast muža Aleksija III, u aprilu 1195. godine. Onda je ambiciozna tašta krenula da utiče i na srpski presto i da umesto Vukana, na vlast dođe Stefan.

Presto Stefanu umesto Vukanu

Čim je Evdokijin otac Aleksije III Anđeo postao car, odveć stari veliki župan Stefan Nemanja je odlučio da preda vladarski presto svom srednjem sinu Stefanu. To se verovatno dogodilo 25. marta 1196. godine, na državnom saboru kod Petrove crkve u Rasu. Opis tog događaja ostavio je monah Sava ili Rastko Nemanjić u „Studeničkom tipiku„. On je napisao da njegov otac, veliki župan Stefan Nemanja, pred sakupljenima na saboru za svog naslednika „Božijom voljom izabra blagorodnog i ljubljenog sina, Stefana Nemanju, zeta blagovenčanog kir Aleksija, cara grčkog„. Tako je voljom velikog župana Stefana Nemanje presto pripao njegovom srednjem sinu Stefanu Nemanji II.

RODONAČELNIK NEMANJIĆA: SVETAC, “INKVIZITOR” I TVORAC SRPSKE DRŽAVE

Dotadašnji veliki župan se tada zamonašio u manastiru Studenica, uzevši ime Simeon, ali je presto nasleđen mimo pravila. Pravila su bila da presto nasleđuje stariji sin, što je u ovom slučaju bio Vukan. Međutim, ako uzmemo u obzir da je i veliki župan Stefan Nemanja presto preoteo od starije braće Tihomira, Stracimira i Miroslava, ovo što se zbilo ne bi trebalo da čudi.

Lepa žena i problemi

Od trenutka kada je postala velika županka, Evdokija je počela da koristi svoje pravo da učestvuje u vladanju. Izgleda da su Srbi, hteli ne hteli, morali da pristanu da Evdokija bude deo najviše vlasti u Raškoj, kao što su bile avguste u Vizantiji. Sigurno je Nemanja dobro razmislio kada je pristao na tako značajnu ulogu svoje snaje. Evdokija je imala jak uticaj na vaspitanje dece, posebno sina Radoslava, koji je učen i naučen da se više oseća kao Grk, nego kao Srbin. To će ga kasnije skupo koštati.

Tokom godina, problemi u braku su se samo gomilali. Prema nekim tvrdanjama, Stefanu je smetalo što je lepa Evdokija privlačila pažnju muškaraca, a i on sam je bio neveran.

Posle smrti oca Simeona 1199, veliki župan Stefan Prvovenčani je pokušao da dođe do krune, ali tu nije mogao da dobije pomoć od Vizantije, jer je u tim godinama izgubila Beograd koji je pripao Ugarima, a gubila je i u sukobima sa Bugarima. Vrlo lako se okrenuo ka papi Inoćentiju III. Prema tvrdnjama istoričara, veliki župan je zarad krune hteo da promeni veru, ukoliko bi mu papa poslao krunu. Papa je bio rad da ustupi krunu Sefanu Nemanjiću, ali se toj nameri suprotstavio mađarski dvor.

Neverna ili šugava Evdokija?

Mađari su se zalagali za starijeg brata Vukana „veljeg kneza“ Zete i Trebinja. Ni Vukan nije preterano bio na strani Ugara, ali je uspeo da se, za razlliku od Stefana, sa njima sprijatelji. Da se vratim na Evdokiju.

Onda je počeo da isplivava „prljav veš„. Da bi se osvetila mužu za neverstva, Evdokija se i sama upustila u prevare. Postoje izvori koji kažu da ju je Stefan uhvatio u neverstvu, pa je zbog toga naredio da joj se skinu haljine, i gotovo nagu, samo u košulji, oterao je iz Srbije. Ima i onih zapisa u kojima se tvrdi da je Evdokija bila bolesna. Navodi se da je imala šugu, pa Stefan nije hteo da se zarazi. Bilo kako bilo, Evdokija je, posle Ane njene svekrve bila druga vizantijska princeza na dvoru Nemanjića. Međutim, bila je prva žena koja je morala da napusti Srbiju.

Ipak, glavni razlog razvoda Stefana Nemanje i Evdokije je bio političke prirode. U to vreme, Stefan je bio u sukobu sa starijim bratom Vukanom. Razlog sukoba, sem preuzimanja prestola bila je i Evdokijina žalba na Stefanovo ponašanje. Iako je Vukan zamerio bratu što se prema jednoj princezi odnosi sa nepoštovanjem, ništa nije sprečilo Stefana da se 1200. ili 1201. razvede od Evdokije. Bivša supruga je srpskog vladara opisala kao preljubnika i pijanicu. Izgleda da je Vukan taj razlaz iskoristio da pokaže otvoreno neslaganje sa bratom, a Evdokiji je dao pratnju do Drača. To je bilo početak otvorenog razlaza među braćom.

Nesrećna i u potonjim brakovima

Promućurni Stefan je i sam počeo da se okreće prema Zapadu. Vizantijska princeza je bila neophodna u vreme sklapanja mira sa Vizantijom. To je odgovaralo i jednoj i drugoj strani. Ali, ugled i moć Vizantije naglo su opadali, a zapadne sile su se približavale Carigradu. Evdokija je sada postala smetnja za nove odnose sa Zapadnjacima. Posle deset godina zajedničkog života, Stefan je 1201. godine, oterao Evdokiju. Carigradska crkva razrešila je njihov brak najkasnije 1202.

Kakva je bila Evdokijina sudbina? Posle proterivanja iz Raške, vratila se ocu u Carigrad, koji je u to vreme bio car. Posle se opet udavala, ali nije imala sreće u ljubavi. Udala se za Aleksija V Duku Murzulufa, svog rođaka i bivšeg cara, koji se na krv i nož sukobio sa njenim ocem, po čijem je naređenju i oslepljen. Posle manje od godinu dana, njenog muža ubili su Latini, a ona se udala i treći put za Lava Zgura, gospodara Nauplije, Argosa i Korinta.

Zgur je izvršio samoubistvo pošto su ga Latini opseli u korintskoj tvrđavi, a Evdokija je posle toga otišla u Malu Aziju kod svoje sestre Ane. Preminula je oko 1211. godine.

Bratski sukobi

Započela je bitka za vlast koja je Raškoj donela glad, bolesti i pogibiju mnogih ljudi. Knez Vukan je mislio da ima više prava na presto i titulu. Vukan je sebe proglasio za kralja Duklje, Dalmacije, Trebinja, Toplice i Hvosna (Metohije). Tu titulu su nosili stari dukljanski vladari od najkasnije 1077. Zato se protiv Stefanovog preuzimanja prestola bunio Vukan Nemanjić koji je, kao što sam navela, nosio staru krunu dukljanskih kraljeva i želeo je da on bude jedini kralj. Ovaj sukob oko vladarskog zvanja bio je jedan od prvih pokazatelja da među braćom nema sloge i poverenja koji su bili neophodni za jaku državu. Istovremeno, to je ukazivalo na želju obojice da imaju više vladarsko zvanje, to jest vrhovnu vlast u Srbiji a to je bio pravi uzrok oružanog sukoba koji je usledio oko 1202.

Vukan je, doduše na samo kratko, i to od 1202. do kraja 1204. ili početka 1205, uz pomoć ugarskog kralja Emerika i ugarske vojske, zbacio Stefana sa vlasti. Kralj Emerik je ubrzo umro, pa je prognani Stefan iskoristio ugarsko-bugarsko neprijateljstvo i uz pomoć bugarskog cara Kolojana, uspeo da povrati presto.

Šta se dešavalo? Ugarski kralj je sebe video kao vrhovnog vladara Vukanove Srbije, a od 1202. u tituli kraljeva Ugarske se javlja i ime Srbije „Seruiaeque Rex„. Poraženi Prvovenčani je bio privremeno proteran iz Srbije, a podršku je našao u Bugarskoj. Početkom 13. veka Vizantija je rapidno slabila, a u julu 1203. godine krstaši iz Četvrtog krstaškog rata su prvi put osvojili Carigrad. U leto 1203. Bugari su porazili Ugarsku i osvojili oblasti od Niša do Braničeva. Konačno, grupa flandrijskih krstaša umešana u vizantijske odnose ušla je u Carigrad u aprilu 1204. godine. Tako je došlo do formiranja Latinskog carstva, na čije čelo je postavljen Balduin Flandrijski. Vizantija se raspala na tri novoosnovane grčke države – Trapezunt, Nikeju i Epir. Propast Vizantije je omogućio Bugarskoj da stekne veći značaj i da slobodnije deluje prema Ugarima.

Ovde treba napomenuti da su, od vremena mešanja ugarskog kralja Emerika u srpske poslove, svi ugarski vladari do 1918. godine, u svoju titulu unosili i Srbiju. To je započeto od samog Emerika, koji je, zbog učinjene pomoći Vukanu, smatrao da je i Srbija pod njegovom vrhovnom vlašću.

Patnja zbog Evdokijinog neverstva

Ako se za trenutak vratimo na Evdokijino neverstvo, moram da napomenem da je, bez obzira na sve, ta činidba ostavila traga na Stefanovoj duši. Da nije lako podneo ženinu preljubu, potvrđuju reči koje je kasnije zapisao: „Časna žena u domu muža svoga draža je od svakoga bisera i dragoga kamena„. Stefan se tri puta ženio, ali su sve tri njegove žene bile samo velike županke, nijedna kraljica. Tako tvrdi zvanična istorija. U daljem tekstu postoji naznaka da je Ana Dandolo bila prva sprska kraljica, ali to sve treba uzeti sa rezervom.

Prijateljstvo sa Bugarskom je potvrđeno tako što se Stefan oženio bliskom rođakom cara Kolojana ili Lepog Jovana. Ime te žene nije poznato. Prema nekim istoričarima, ona je Stefanu rodila sina Vladislava, koji će postati treći kralj i Predislava, koji se rano zamonašio, bio zahumski episkop, a potom i arhiepiskop srpski Sava II. Pojedinci tvrde da je ova žena je umrla desetak godina posle venčanja sa Stefanom. Ne zna se od čega je umrla ili je možda i ona oterana sa srpskog dvora.

Latinski car je pokušao da pokori Bugare, ali 1205. godine u boju kod Jedrena poražen. Stefanu se ukazala prilika da proširi svoju vlast. U Bugarskoj je došlo do sukoba, a vlast je osvojio Borilo. Stefan je koristio neprilike Bugara i pomogao Borilovom srodniku Strezu da se odmetne u oblasti Proseka. Ugari su takođe koristili priliku i zavladali dolinom Velike Morave, a Prvovenčani je pripojio Srbiji oblasti Niša, Vranja, Binačke Morave, Prizrena i Lipljana.

Pomirenje zavađene braće

U tom haosu braća Stafan i Vukan su, radi stabilnosti u želji da se pomire pozvali svog brata, monaha Savu, da im iz Hilandara donese mošti njihovog oca Simeona. To se i desilo 1206, negde na granici sa Hvosnom, a današnjom Metohijom. Pre toga se pričalo da je iz moštiju poteklo mirisno ulje. Simeonove mošti su, po pomirenju braće, sahranjene u Studenici. U „Studeničkom tipiku“ Sava je zapisao da je osam godina posle smrti Simeona došao „sa časnim moštima u Hvosno. I saznavši vladajući sin njegov Stefan Nemanja, i brat mu knez Vukan, sakupiše svetitelje, i jereje, i igumane sa mnogim crncima i sa boljarima svim, … sa velikom čašću uzeše mošti gospodina Simeona„. I tu su mošti lučile mirisno ulje. Baš tih godina oko 1207. poslednji put se pominje Vukan Nemanjić.

Stefan Prvovenčani se oženio drugi put tih godina negde oko 1207. ili 1208. godine. Žena mu je postala mletačka princeza Ana Dandolo, unuka mletačkog dužda Enrika Dandola, koji je bio idejni vođa napada na Carigrad u Četvrtom krstaškom ratu. Njoj je Stefan obećao da će promeniti veru ako dobije krunu. Tu je počelo i neprimetno razdvajanje između braće Stefana i Save.

Kruna za Stefana i samostalnost za srpsku crkvu

Kasnije, oko 1214. Srbiju je napao epirski vladar Mihajlo I Anđeo, ali su bili poraženi kod Niša. Strez, koji se tada našao na neprijateljskoj strani, biva ubijen, a Stefan Prvovenčani je i to ubistvo opisao u „Žitiju Svetog Simeona“ kao čudo svog oca, koji je tako štitio Srbiju od neprijatelja. Sa novim vladarem u Epirskoj despotovini Teodorom I Anđelom Stefan se izmirio, a izmirenje je ojačano rodbinskim vezama. Izgleda da je prvo oko 1216. godine sestra velikog župana bila udata za Manojla, brata Teodora I Anđela, a nekoliko godina kasnije je i ćerka Teodora I Anđela, Ana udata za srpskog naslednika prestola, Stefana Radoslava.

Ana Dandolo je rano umrla, ostavivši Stefanu sina Uroša. Ovo trvdi jedna grupa istoričara. Druga, pak, kazuje da je Ana postala prva srpska kraljica i da je krunisana zajedno sa Stefanom. Kao godina njene smrti navodi se 1258. Sve ovo je istorijski nepotvrđeno i treba uzimati sa velikom rezervom.

Na osnovu ženinih veza, Stefan je poslao predstavnika koji je ubedio papu Honorija III da pošalje kraljevsku krunu. Svi pisani izvori opisuju jedno krunisanje Stefana Nemanje Prvovenčanog, ali u njihovom opisu postoje značajne razlike. Zapadni pisani izvori kazuju da je krunisanje obavio poslanik pape Honorija III. Iz opisa arhiđakona Tome Splićanina stoji da se krunisanje dogodilo 1217. godine. To je zvanično mišljenje većine srpskih istoričara. Ova igrarija sa krunom dovela je do loših odnosa braće Stefana i Save. Neslaganje je bilo kratkog daha.

DIPLOMATA, PROGONITELJ, DRŽAVNIK I CRKVENI ČOVEK: DA LI JE SVETI SAVA SVETAC?

Već oko 1219. braća su bila pomirena, a na to ih je naterala okolnost. Samostalnost Srbije nije mogla da bude potpuna dok su njeni stanovnici priznavali versku vlast starešina koji su bili u drugim državama. Pravoslavni Srbi su bili pod verskom vlašću Ohridske arhiepiskopije. Zato je uz dogovor sa starijim bratom i vladarom Srbije Sava, iguman manastira Studenica, otputovao u Nikeju. Tu su bili proterani vizantijski car Teodor I Laskaris i vaseljenski patrijarh Manojlo Haritopul. Sava je od njih tražio samostalnost za Srpsku pravoslavnu crkvu.

Prilike za takav zahtev su bile povoljne. Između Grka u Nikeji i Epiru postojao je sukob oko toga ko je zakoniti naslednik carstva Romeja. Za cara i patrijarha u Nikeji Savina molba je bila prilika da se istakne značaj Nikeje kao središta istočnog hrišćanstva. Car Teodor Laskaris i patrijarh Manojlo odlučili su da Sava bude „rukopoložen“ za prvog srpskog arhiepiskopa 1219. godine, a ispunili su i njegovu drugu molbu da se budući srpski arhiepiskopi biraju u Srbiji. Posle povratka u Srbiju 1219. arhiepiskop Sava je uređivao crkveni život novostvorene arhiepiskopije i stvarao nove episkopije. Za sedište arhiepiskopa određen je manastir Žiča.

Neslaganja kod godine krunisanja Stefana Prvovnčanog

Manji broj istoričara koji se drži tvrnji Domentija Hilandarca, prema kome je arhiepiskop Sava krunisao brata u Žiči, zaključuje da se krunisanje dogodilo verovatno u maju 1221. Zato se i sad pominju dva krunisanja Stefana Prvovenčanog za kralja.

Arhiđakon Toma Splićanin nije napisao da je krunisanje bilo 1217. godine, nego samo da je u avgustu 1217. kroz Split prošlo poslanstvo koje je u Rim poslao veliki župan Srbije da traži kraljevsku krunu. Drugačije krunisanje opisuju domaći pisci monasi Domentijan i Teodosije. Oni opisuju da je lično Sava kao arhiepiskop na saboru u Žiči obavio krunisanje svoga brata.

Teško je odbaciti opis koji je ostavio Savin učenik Domentijan. Možda je i sam prisustvovao krunisanju. Domentijan Hilandarac je opisao da je krunisanje obavio njegov učitelj Sava u vreme kad je bio arhiepiskop, a to nije moglo biti pre 1219. Neki tvrde da je posle osamostaljenja srpske arhiepiskopije Stefan Prvovenčani ponovo krunisan po pravoslavnom obredu. Prema tim tvrdnjama održan je i drugi krunidbeni državno-crkveni sabor 1221. godine, u manastiru Žiča. Prema tim tvrdnjama Sava je na tom saboru papinom krunom ponovo krunisao brata Stefana Nemanju Prvovenčanog za kralja. Sličan opis daje i Teodosije Hilandarac.

Pored istoričara, neki misle da su značajna mišljenja Justina Popovića i Nikolaja Velimirovića koji su tvrdili da se krunisanje krunom pape Honorija III nije ni desilo.

Prvi ovenčani kralj

Najstariji pisani izvor u kome se Stefan Prvovenčani pojavljuje kao „krunisani kralj“ je iz marta 1220. godine. Međutim pojavilo se mišljenje da je Domentijan najpouzdaniji kao izvor i da on opisuje samo jedno krunisanje Prvovenčanog, koje je bilo verovatno na Božić 1219. ili najkasnije početkom 1220. u Žiči, a da ga je izvršio arhiepiskop Sava sa kraljevskom krunom poslatom iz Rima.

Pre krunisanja u povelji koju je izdao Hilandaru, on se potpisivao kao „veliki župan Stefan namesnik gospodin sve Srpske Zemlje„. Posle krunisanja, on je u poveljama manastirima Žiči i Svete Bogorodice na Mljetu potpisan kao „Stefan, po Božijoj milosti venčani prvi kralj sve srpske zemlje, Dioklije i Travunije i Dalmacije i Zahumlja“ i „Stefan, po milosti Božjoj venčani kralj i samodržac sve Srpske Zemlje i Pomorja„. Kao prvi od Nemanjića koji je dobio kraljevski venac, nazvan je „prvovenčani kralj“ i iz tog opisa je izvedeno ime pod kojim je danas poznat – Prvovenčani.

Kako se za Prvovenčanog beleži da je bolovao pred smrt, a njegov sin Stefan Radoslav se u dve odluke gradskog veća Kotora iz 1221. godine i jednoj iz 1227. godine spominje kao kralj, istoričari smatraju da je pred kraj vladavine Prvovenčani vlast delio sa najstarijim sinom, ali to izgleda nije bio slučaj. Radoslav je verovatno dobio samo na upravu deo Zahumlja i Zete sa Kotorom i tu je bio kralj. Zapravo, bio je samo upravnik jedne oblasti u Srbiji, slično kao što je ranije bio i kralj Vukan.

Seljene mošti oko 15 puta

Stefan Prvovenčani je umro 24. septembra 1227. ili 1228. Pred smrt se razboleo i bolovao je na nekom od svojih dvorova. Tu ga je našao arhiepiskop Sava i neposredno pred smrt ga je zamonašio davši mu ime Simon. Prvo je bio sahranjen u manastiru Studenica, a posle toga u svojoj zadužbini, u manastiru Žiča, aonda i u manastiru Sopoćani. Njegove mošti su prenošene bar 15 puta, od toga tri prenosa su bila u vreme Karađorđa. Prvi je bio u vreme Kočine krajine, drugi prenos bio je u proleće 1806. kad je Studenica popaljena i bila privremeno napuštena i kada su mošti smeštene u manastir Vraćevšnicu. Treći prenos bio je pred sam kraj ustanka 1813. kada su mošti sklonjene u manastir Fenek. Od 1839. godine mošti počivaju u manastiru Studenica, sa izuzetkom Prvog svetskog rata kada su bile prenete u Peć, a onda i u manastir Ostrog.

Imao je četiri sina, među njima buduće kraljeve Radoslava, Vladislava i Uroša I, onda Predislava, budućeg srpskog arhiepiskopa Savu II i ćerku Komninu, dok pojedini izvori navode da je imao još jednu ćerku koja se zvala Renijera.

Srpska pravoslavna crkva ga proslavlja kao Svetog Simona svakog 24. septembra, to jest 7. oktobra.

 

Inspiracija – „Dinastije i vladari južnoslovenskih naroda“- specijalno izdanje „Intervjua“ broj 12, 1989. godine, Wikipedia, novosti.rs, telegraf.rs

Fotografije: Wkipedia, Twitter, mts.rs, blic.rs, vidovdan.org, novosti.rs, srbijadanas.com, navalinarode.rs, cmjp.rs, patriot.rs, stil.kurir.rs, deskgram.net, extrazabava.net, catenamundi.rs, istorijazasve.wordpress.com, opanak.net, noizz.rs, srpskoblago.rs, danubeogradu.rs