Rodonačelnik Nemanjića: Svetac, „inkvizitor“ i tvorac srpske države

Kada bi se ovako nasumice, bez prevelikog uplitanja u istoriju, čulo i na preskok pročitalo nešto sa istorijskim utemeljenjem o velikom županu Stefanu Nemanji, moglo bi se reći da je on bio jedan vrlo ambiciozan vladar, željan da po svaku cenu ostvari svoju težnju i stvori ozbiljnu državu. S druge strane, posle svih vojevanja, valjda kao znak pokajanja, okrenuo se crkvi i svoj preostali život posvetio veri. I zato, potpuno zaslužno, nosi i velike titule što svetovno, što duhovno.

Privatni život Svetog Simeona – ko je bila Ana?

Prvatno je bio oženjen Anom. Ko je bila Ana? Ne zna se. O njoj je vrlo malo pisano, postoje vrlo oskudni podaci ko je ona bila i odakle je poticala. Vrlo je zanimljiv podatak da su njeni sinovi, Stefan Prvovenčani i Sveti Sava, pisali vrlo opširne biografije njihovog oca Nemanje, a da su majku spomenuli u nekoliko redaka. O njoj stoji da je ono što se od žene u srednjem veku tražilo i očekivalo. Dobra supruga, nežna majka, pobožna i milosrdna. Pošto su istoriju pisali monasi, žena je mogla da bude pomenuta u njihovom pisaniju samo ako bi se odrekla svetovnog života i postala monahinja. Ovako, nema je.

Zašto Ana nije bila zanimljiva, to ne znam. Mnogi istoričari su se bavili Aninim poreklom, ali sve se zasniva se samo na pretpostavkama. Nepotvrđene tvrdnje istoričara kažu da je Ana bila ili ćerka ili sestra bosanskog bana Stefana Borića. Tronoški letopisac je zabeležio da je Ana ćerka francuskog kralja, ali i to je više legenda nego istina. S druge strane, postoje tvrdnje da je Ana bila kći Đorđa Bodinovića, zetskog kralja. Većina istoričara smatra da je Ana bila vizantijskog porekla.

Ne zna se gde su se Ana i Nemanja prvi put sreli, kada i u kojim godinama su stupili u brak. Čak postoje sumnje da se veliki župan dvaput ženio, ali kao i za sve ostalo ni za ovo ne postoje tačne tvrdnje.

Sem sinova za koje svi znamo postoje, tvrdnje da su prvi Nemanjići imali i ćerke, ali koliko – to se ne zna. Pominje se Vuka, pa i Deva, za koju se kaže da je sahranjena desno od ulaza u prvu pripratu u Studenici, levo od svoje majke. Moguće je da je bila još jedna ćerka. Na stablu Nemanjića, crtanom oko 1330. u priprati crkve Pećke patrijaršije, naslikana je pored Nemanjinog sina Vukana, jedna ženska figura i obeležena je kao Efimija. To bi mogla da bude Nemanjina ćerka. Ako bi ovo bilo tačno, onda se ova treća Nemanjina ćerka nije udavala. To se vidi po tome što su na lozama Nemanjića u Gračanici, Peći i Dečanima slikane samo one princeze koje se nisu udavale, koje su ostale do kraja života Nemanjićeve. Tako iznosi istoričar Purković. Postoje istorijske tvrdnje da se jedna ćerka velikog župana udala za Manojla Komnina, brata epirskog despota Mihaela Anđela Komnina, a druga udata za Tiha, sa kojim je imala sina, cara Konstantina Tiha. Ali istorija daje šture podatke i one koji se ne poklapaju sa rođenjima dece u porodici velikog župana.

Na Blagovesti 1196. godine Nemanja i Ana odrekli su se svetovnog života i kod episkopa Kalinika primili monaški postrig. Nemanja je dobio ime Simeon, a njegova žena Ana ime Anastasija.

O monaškom životu monahinje Anastasije ne postoje podaci. Mnogi istoričari smatraju da je umrla nedugo pošto se zamonašila. Umrla je u manastiru Svete Bogorodice u Toplici. Neki istoričari misle da je umrla u Rasu, u ženskom manastiru, gde je provela poslednje godine života. Kao dan smrti se navodi 21. jun, a negde 21. jul. Verovatno je reč o prepisivačkoj grešci. Naravno, i godina njene smrti je ostala nepoznata. Na osnovu dosadašnjih saznanja, većina istoričara uzima za godinu njene smrti 1200. ili 1199. godinu. Sahranjena u priprati Bogorodične crkve manastira Studenica. Nepoznato je kada preneta u Studenicu. Iznad groba očuvana je freska monahinje Anastasije kako kleči pred likom Svete Bogorodice.

Veliki župan kao Sveti Simeon

Danas je dan kada je Bogu na istinu otišao monah Simeon, kasnije kanonizovan i prozvan Sveti Simeon Mirotočivi. Nekadašnji veliki raški župan i tvorac srpske države smatra se da je rođen oko 1113. u Ribnici kod Podgorice. Imala sam prilike da posetim crkvu u kojoj je kršten po katoličkom obredu, jer je taj deo pripadao Rimskom carstvu. I dalje su u njoj ostaci fresaka.

Preminuo je kao monah Simeon u manastiru Hilandar, na ondašnjem tlu Vizantije 26. februar 1199. ili 1200. po julijanskom kalendaru. Godinu dana kasnije je kanonizovan i postao je Sveti Simeon Mirotočivi, pošto su njegove mošti točile miro. Smatra se da je neka čudna svetlost obasjala prostoriju u trenutku njegove smrti.

Njegov sin Sava, rođen kao Rastko Nemanjić  je 1208. godine preneo njegove posmrtne ostatke u Rašku, da bi nad njima izmirio svoju stariju braću Stefana i Vukana koji su se borili oko vlasti. Međutim, prema nekim istoričarima Vukan tom događaju nije prisustvovao, a kasnija kruna je pripala mlađem Stefanu. Županove mošti su tada položene u njegovu zadužbinu Studenicu, u kojoj se i danas nalaze.

Bio je najmlađi sin vlastelina Zavide. Zavida je bio jedan od srpskih vlastelina iz raške dinastije Vukanovića. Zavida je bio otac četvorice sinova i to Tihomira, koji je vladao kao veliki župan Raške, Stracimira koji je vladao oblastima oko Zapadne Morave, Miroslava koji je vladao Zahumljem i, naravno, Nemanje koji se pokazao i kao najambiciozniji i najodvažniji u svojim namerama. Zavida, smatra se, da je imao bar jednu ćerku.

Zavidino poreklo i ličnost su potpuno nepoznati. Smatra se da je umro oko 1127. godine. Godina rođenja se, naravno, ne zna. Ktitorski natpis na crkvi Svetih Petra i Pavla u Bijelom Polju pominje Zavidu kao oca humskog kneza Miroslava, jednog od Nemanjine braće. Zapis na rukopisu „Miroslavljevog jevanđelja“ takođe spominje Miroslava, Zavidinog sina. Do tridesetih godina 20. veka istoričari su Zavidu mešali sa županom Desom. Narodno predanje i svi stariji srpski letopisi Zavidu upisuju kao Belu Uroša. Jedini podatak koji još postoji je da je Zavida rođen u Dioklitiji, najverovatnije negde na prostoru današnje Crne Gore.

Ime Zavida spada u takozvana „zaštitna imena“ to jest u imena koja svom nosiocu treba da obezbede zdravlje i dug život. Moguće je da je Zavida ime dobio pošto su u njegovoj porodici muška deca umirala. U „Žitiju Svetog Simeona“ stoji da je Nemanjin otac zbog pobune svoje braće bio prisiljen da pobegne iz Raške i skloni se u rodnu Zetu gde mu se u Ribnici rodio sin Nemanja. Međutim, to se ne poklapa sa gore navedenim tvrdnjama, ali moguće je da se iskaz Stefana Prvovenčanog koji je pisao žitije odnosio na ostale Zavidine muške rođake.

U žitiju stoji da je Nemanja drugi put kršten po obredu istočne, pravoslavne crkve kada se njegov otac vratio na stolno mesto. Pošto se ovo stolno mesto nalazilo u Rasu, sasvim je moguće da je Zavida u dva navrata bio raški veliki župan.

Odmah po rođenju deteta postavilo se i pitanje njegovog krštenja. Zavida je bio pravoslavne vere i bilo je za očekivati da se i dete tako krsti, no tu je bilo problema, jer je Zeta bila pod snažnim katoličkim uticajem tolikim da u njoj skoro da nije bilo pravoslavnog sveštenstva. Kako je Zavida bio praktičan čovek, odlučio je da mu dete krsti katolički sveštenik. „A kako su u zemlji toj latinski jereji; to se po volji božjoj udostoji da u hramu tom primi i latinsko krštenje“ (Stefan Prvovenčani)“. Nemanja krstio po drugi put, u episkopalnoj crkvi svetih Petra i Pavla u Rasu tadašnjoj prestonici Raške, po grčkom obredu.

Sve drugo o Zavidinom  životu samo se pretpostavlja. Jedni misle da je Zavidin otac bio veliki župan Vukan, dok drugi smatraju da je to bio Vukanov sinovac, Stefan Vukan. Za češkog istoričara Jana Lesnog, Zavidin otac je bio Uroš I.

Po pretpostavkama istoričara, Zavida je u Raškoj vladao prvi put posle smrti oca Vukana 1112. godine. Tada ga proterao Uroš I, brat od strica. U „Letopisu Popa Dukljanina“ stoji je da je dukljanski kralj Đorđe, sin Konstantina Bodina, 1126/7. upao u Rašku i oslobodio iz tamnice Uroša I koga su svrgli njegovi srodnici, smatra se Zavidini sinovi. Kralj Đorđe je bio na ugarskoj strani dok je Zavida bio štićenik Vizantije. U ugarsko-vizantijskom ratu, ugarska vojska je zarobila i odvela i neimenovanog raškog župana koji bi mogao da bude Zavida. To znači da je njegova druga vladavina trajala od 1122/3. do 1126. Moguće je da je Nemanjin otac umro u ugarskom zarobljeništvu. Ni Zavidovi potomci nisu mogli da održe dugo vlast u Raškoj, pa je Raška prešla u ugarske ruke.

Da se najzad vratim na priču o velikom županu Stefanu Nemanji, pošto sam pokušala da vam predstavim odakle bi mogao da potiče i sa kakvom ženom je osnovao porodicu.

Veliki borac u ostvarenju svojih nauma

Romantična priča o Stefanu Nemanji glasi da su on i žena mu Ana imali dva sina i da posle dugo godina pokušavanja odlučili da zamole Boga u pomoć da im podari još jednog. Bog im usliši molitve i to bude pametni Rastko koji se umesto vladavini, okrenu crkvi. Pobeže on tako na Svetu goru i zamonaši se, što na kraju ispade mnogo dobro po, prvenstveno, ckvu, a a onda i državu. Rastko postade Sava, pa i oca zamonaši. Oni obnoviše Hilandar. Ostatak priče se zna. Predanja, legende, romansirane biografije ponajviše.

Međutim, veliki župan je vodio jedan vrlo ratnički život do zamonašenja. Ništa čudno. I sem pravoslavlja koje je prihvatio tek kasnije (do tad je bio katolk) u crkvi svetih Petra i Pavla kod današnjeg Novog Pazara nije priznavao nikakvu drugu veru. Bez obzira što je bilo rečio Srbima. Čak ni druge oblike hrišćanstva. Tako su bogumili skoro pa istrebljeni iz Raške. I nije imao milosti ni prema deci, ženama, starima. Prvo je progom sprovodio sam, a onda i uz pomoć sina mu Save. Neko bi rekao da je takvo vreme bilo. Jeste, ali ako već kritikujemo inkviziciju, progom bogumila se bitno ne razlikuje od te tako „sporne“ inkvizicije. Načini mučenja i ubijanja bili su vrlo slični. Sečenje jezika, spaljivanje na lomačama ili ražnjevima, oduzimnaje imovine… O ovoj temi ću nešto kasnije u tekstu.

Stvaralac srpske države

Doba Nemanjine vladavine predstavlja prelomni period u istoriji i kulturi Srba. Kada je odrastao, Nemanja je dobio na upravu župe Toplicu, Ibar, Rasinu i Reku, odnosno oblasti oko Toplice, Ibra, Rasine i Puste Reke.

O Nemanji se ne zna do druge polovine 12. veka. Tada ga je, tokom priprema za novi rat sa Mađarima 1162. godine, u svoj logor u Nišu pozvao vizantijski car Manojlo I Komnin. Susret dvojice vladara je, navodno, bio vrlo srdačan. Naravno, ništa bez razloga. Vizantinci i Mađari su tokom prve polovine 12. veka vodili neprestane borbe na granici Panonske nizije i Balkanskog poluostrva, a veliki župani iz Raške su bili mađarski saveznici. Zbog toga je Manojlo hteo da da veće ingerencije Nemanji ne bi li tako zakomplikovao stanje u Raškoj i sebi „sačuvao leđa“.

Manojlo je Nemanji dodelio dvorsku titulu carskog sana i župu Dubočicu, oko današnjeg Leskovca na upravu, čime je on postao carev vazal. Verovatno je Nemanja izabran zato što je bio najmlađi od četiri brata i sa najmanje realnih mogućnosti da se uključi u borbu za položaj velikog župana, koje su, sa prekidima, trajale poslednjih decenija. Drugi mogući razlog je što je vladao oblastima koje su išle Moravskom dolinom, pa je tako Nemanja mogao da odseče odstupnicu Vizantincima u borbi sa Mađarima.

Posle raznih previranja, Manojlo je 1156. za velikog župana postavio Tihomira, najstarijeg Nemanjinog brata. U uspešnim pohodima vizantijske vojske protiv kraljevine Mađarske tokom 1163. i 1164. godine, zauzeti su Zemun i veći broj gradova na obali Jadranskog mora od Splita do Bara, a u njihovim redovima, na čelu svojih odreda, najverovatnije se nalazio i sam Nemanja. Novi vizantijski pohod usledio je 1166. godine, a u sastavu trupa kojima je komandovao Andronik Kontostefan bili su i odredi srpske konjice koje je poslao veliki župan Raške. Ti odredi su učestvovali u vizantijskoj pobedi kod Sirmijuma, današnje Sremske Mitrovice, koja je odlučila ishod rata.

Posle dobijanja Dubočice, Nemanja počinje sa gradnjom manastira Svetog Nikole u Kuršumliji i manastira posvećenog Bogorodici na ušću Kosanice u Toplicu. U pojedinim žitijima se gradnja ovih manastira navodi kao razlog za nezadovoljstvo njegove braće, koja su mu prebacivala da radi na svoju ruku, bez njihove dozvole ili barem dogovora sa njima.

Međutim, pravi razlog nezadovoljstva Nemanjine braće je najverovatnije bila Nemanjina težnja da uz pomoć Vizantije i podrške crkve, dođe do titule velikog župana. On je pokušao da se, uz podršku dela plemstva, domogne titule velikog župana optužujući Tihomira da vodi vizantofilsku politiku. Na velikom skupu raške vlastele, koji je sazvan tim povodom, Nemanja je sa svojim pristalicama zarobljen i zatvoren u pećini u blizini Rasa. Njegovo zarobljeništvo je trajalo kratko, pošto su ga njegove pristalice oslobodile. Ubrzo je, uz podršku vlastele, postao veliki župan Raške i proterao braću, koja su pobegla u Vizantiju.

Oko datiranja njegovog dolaska na vlast postoje neslaganja. Izvesno je, da je on između 1165. i 1168. godine, zbacio najstarijeg brata Tihomira, preuzeo vlast, proglasio se velikim županom i proterao iz zemlje ostalu braću Tihomira, Stacimira i Miroslava.

Priča koju sam čula u manastiru Đurđevi stupovi glasi da se Nemanja izbavio iz pećine tako što se svakodnevno molio Svetom Đorđu i obećao mu da će, ukoliko usliši njegove molitve i oslobodi ga, podići manastir u njegovu slavu na vrhu brda koje je jedino mogao da vidi iz pećine. Svetac mu je pomogao, a Nemanja mu je u znak zahvalnosti podigao manastir Đurđevi stupovi čija je gradnja započeta 1171. godine, a koji se i dan danas ponosno uzdiže na tom mestu.

Krvave bratske svađe

Nemanjina svrgnuta i proterana braća su od Manojla dobila vojnu podršku u pokušaju da povrate vlast. Do bitke je došlo u jesen 1168. godine kod Pantina, nedaleko od Zvečana i u njoj su Nemanjine snage uspele da potisnu protivnika u Sitnicu, u kojoj su se mnogi podavili, pa čak i njegov brat Tihomir. Posle boja, Nemanja je priznao vrhovnu vlast Vizantije, dok ga je Manojlo prihvatio kao zakonitog vladara Raške.

Nemanja je 1170. godine napao vizantijskog vazala, kneza Zete, Radoslava i tom prilikom uzeo deo tadašnje Zete i neretvljansku oblast. Sledeće godine, Manojlo Komnin dolazi u sukob sa Mletačkom republikom i, po njegovom naređenju, biva zaplenjena sva mletačka imovina na prostoru Vizantije. Kao odgovor, Venecija pokreće mletačku ratnu flotu ka Vizantiji. U borbu protiv Vizantije uključila se i kraljevina Ugarska, a podršku ovom savezu davalo je i Sveto rimsko carstvo, sa Fridrihom Barbarosom na čelu. U ovaj savez se 1172. godine uključuje i Nemanja, koji otpočinje sa udarima ka Kotoru. Međutim, iste godine umire mađarski kralj Ištvan III, posle čega počinju sukobi oko vlasti u samoj Mađarskoj, iz kojih kao pobednik, uz vizantijsku pomoć, 1173. godine izlazi Manojlov štićenik Bela III . Posle toga, mletačka vojska za vreme zimovanja na ostrvu Hios biva desetkovana epidemijom, tako da Raška ostaje sama u borbi protiv Vizantije. Manojlo je odmah iskoristio povoljan trenutak i krenuo ka Raškoj. Pred nadolazećom vizantijskom vojskom, veliki župan Raške se povukao u planine.

Obraz kao đon zarad vlasti

Pošto nam je diplomatija uvek bila jača strana kao i dobre strateške odluke, ovaj sukob se okončao Nemanjinim poklonjenjem caru Manojlu. Nemanja je gologlav, bosonog, sa odećom iscepanom do lakata, konopcem oko vrata i mačem na rukama ušao u vizantijski logor i izašao pred cara. Stigavši do Manojla, Nemanja je pred njega pao na kolena pružajući mu svoj mač, da sa njim radi šta želi. Vizantijski car je prihvatio njegovu poniznost, pristavši na obnovu vazalnih obaveza i ostavljanje Nemanje na položaju velikog župana. Cela ceremonija se završila u Carigradu, gde je buntovni veliki župan Raške proveden u Manojlovoj trijumfalnoj povorci. Tokom boravka u Carigradu, veliki župan Raške je živeo u manastiru Bogorodice Evergetide, u čiju je slavu po povratku u Rašku podigao manastir Bogorodice Dobrotvorke, a to je današnja Studenica.

Nemanjinoj braći je potvrdio njihove oblasti. Stracimiru deo oko Zapadne Morave i Miroslavu Zahumlje. Po povratku u Rašku, Nemanja se okrenuo učvršćivanju centralne vlasti, a Tihomirovog sina i naslednika Prvoslava je primorao da se odrekne vladarskih pretenzija u njegovu korist.

U skladu sa svojim vazalnim obavezama, Nemanja je redovno slao pomoćne odrede u vizantijske vojne pohode. Tako su se i srpske snage našle u sastavu vizantijske vojske koju su trupe Ikonionskog sultanata do nogu potukle u bici kod Miriokefalona septembra 1176. godine u klancima Male Azije.

Ratovanja posle smrti cara Manojla

Vizantijski car Manojlo I Komnin umire septembra 1180. godine, posle čega Vizantija biva zahvaćena unutrašnjim previranjima, u kojima se za nekoliko godina smenjuje nekoliko vladara, što dovodi do velikih promena na Balkanskom poluostrvu. Kraljevina Ugarska, Raška i banovina Bosna neposredno posle Manojlove smrti prekidaju vazalne odnose sa Vizantijom, a već 1185. godine na prostoru današnje Bugarske izbila je pobuna u kojoj je obnovljena bugarska država i stvoreno takozvano „drugo bugarsko carstvo„. Mnoge vazalne države u regionu, među kojima i Raška, tada se okreću od slabe Vizantije prema Rimu.

Unutrašnju krizu u Vizantiji prvi je iskoristio mađarski kralj Bela III, koji je tokom 1180. i 1181. godine osvojio Dalmaciju. Nemanja mu se pridružio 1183. godine i oni su zajedno napadali na vizantijske posede u Moravskoj dolini i istočno od nje. Tokom ovog pohoda zauzeti su Beograd, Braničevo, Ravno (današnja Ćuprija) i Niš, a zajedničke snage su došle do Sredeca (današnja Sofija). Mađari su se posle toga povukli iz borbi, dok je Nemanja nastavio ofanzivu. Posle prodora na jug i istok, Nemanja je napao vizantijskog vazala, kneza Duklje Mihajla III, iz vladarske dinastije Vojislavljevića. Nije poznato kako je osvajanje dalje teklo, ali se Nemanja u januaru 1186. godine pominje kao vladar u Kotoru, tako da se smatra da je do tada zavladao celokupnom Zetom. U tom pohodu zauzeo je gradove Danj, Sard, Drivast, Skadar, Svač, Ulcinj, Bar i Risan. Ovih razaranja je bio pošteđen samo Kotor, koji je Nemanja dodatno utvrdio i u njemu podigao svoj dvorac.

Pad Jerusalima 1187. godine, pokrenuo je Treći krstaški pohod na Svetu zemlju. Deo krstaša, predvođen svetim rimskim carem Fridrihom Barbarosom, planirao je da prođe kroz Nemanjine zemlje, što je veliki župan pokušao da iskoristi, uzdajući se u neprijateljstvo Fridriha i Vizantije.  Do susreta dvojice vladara došlo je u julu 1189. godine u Nišu. Nemanja je u pratnji svog brata Stracimira ponudio Fridrihu 20.000 vojnika spremnih na rat sa Vizantijom, stupanje Raške u vazalne odnose sa Svetim rimskim carstvom, a zauzvrat Nemanja je tražio da mu se priznaju sva dotadašnja i buduća osvajanja. Sličnu ponudu su, tom prilikom, izneli i ustanici sa prostora današnje Bugarske, nudeći 40.000 vojnika. Fridrih nije prihvatio ove ponude, tako da nije došlo do stvaranja saveza.

Krstaška vojska je iz Niša nastavila ka Serdici i Hadrijanopolju, a iza nje je nastupao Nemanja sa svojim trupama nastavljajući osvajanja Vizantijskih oblasti. Stalni pljačkaški napadi na krstaše doveli su do otvorenih neprijateljstava i Fridrihove snage novembra 1189. zauzimaju Hadrijanopolj i otpočinju sa pripremama za udar na Carigrad. Zbog toga dolazi do obnove pregovora o savezu sa Nemanjom i ustanicima sa prostora današnje Bugarske, a Fridrih pokreće i svoju flotu ka Carigradu, da bi izvršio pomorsku blokadu vizantijske prestonice, koju je uz pomoć Srba i Bugara planirao da napadne. Međutim, ove akcije su obustavljene sredinom februara 1190. kada dolazi do zaključenja mirovnog ugovora po kome su krstaši prebačeni u Malu Aziju da nastave svoj pohod ka Jerusalimu.

Poslednja ratovanja i zamonašenje

Stefan Nemanja se smatra jednim od rodonačelnika Srpske pravoslavne crkve, prvim velikim ktitorom pravoslavnih hramova među Srbima i veoma pobožnim čovekom. Pravoslavlje je, prema vizantijskom modelu, postalo državna vera, a episkopija u Rasu njeno središte. O tome svedoči i činjenica da su raški episkopi Jevtimije i Kalinik važili za uticajne ličnosti u državi i na saborima. Bez obzira na to, on je održavao dobre i čvrste veze predstavnicima papske kurije, kako iz političkih razloga zbog podrške u borbi protiv Vizantije, tako i zbog činjenice da je u njegovoj državi deo stanovništva, mahom u primorskim oblastima, bio rimokatoličke vere.

Veliki neprijatelj bogumila i njihov progonitelj

Ali zato je vodio vrlo jaku borbu protiv bogumila, čije je pripadnike proganjao i kažnjavao. Krajem 12. veka, među Srbima i drugim balkanskim Slovenima, je bilo veoma rasprostranjeno slovensko hrišćansko učenje nazvano bogumilstvo. Glavna politička tendencija bogomilstva bila je otpor vizantijskoj državnoj i crkvenoj vlasti.

Stefan Nemanja 1172. preduzima neuspešan vojni pohod protiv Vizantije, prilikom kojeg je odveden u Carigrad, kao zarobljenik cara Manojla I Komnina. Po povratku iz zatočeništva, postaje vazal caru Manojlu, Stefan Nemanja započinje svoju drugu vladavinu velikog župana. Nemanja uređuje rašku državu po ugledu na Vizantijsko carstvo, a jedan od prvih poteza mu je obračunavanje sa bogumilima koji nisu prihvatali vizantijsku vlast i crkvenu hijerarhiju.

Nemanja saziva sabor 1186, uz pomoć arhijereja Jeftimija, na koji poziva monahe sa igumanima, jereje, starešine i sve velmože, od malih do velikih. Na tom saboru su bile prisutni ne samo crkveni velikodostojnici, već i sve važnije velmože. Prisustvo velmoža znači da su bogumili prestali da budu samo stvar crkve, koja sa njihovim učenjem više ne može da se nosi, već su toliko ojačali da su postali i stvar države. Bogumili nemaju uporište samo u raškoj sirotinji, već i među samim velmožama, koji se uopše nisu trudili da sakriju svoje verovanje.

Nemanjina vojska krenula po Raškoj tražeći jeretike i vršeći pogrom nepravovernog stanovništa. Uhvaćen je i sam vođa bogumila, koji je surovo mučen.

U ovim pogromima stradale su i bogumilske knjige, koje bi danas bile od neprocenjive vrednosti, obzirom da bi predstavljale najstarije spomenike raške i makedonske škole. Surov progon bogumila i uništavanje njihovih knjiga i jeste razlog što se o njima malo zna, a skoro sva znanja dolaze od njihovih neprijatelja.

Veliki deo bogumila tada beži u susedne zemlje, a posebno u Bosnu, gde nalaze utočište kod Bana Kulina, zbog čega će mu probleme praviti papa i Ugarska. Iako je mnoštvo bogumila bilo proterano, a mnoštvo stradalo, ipak Raška i dalje ostaje njihovo središte. Oni su još dugo živeli u Srbiji, ali uglavnom pritajeno, jer im je javno ispovedanje vere bilo zabranjeno. I naredni srpski vladari će preduzimati akcije protiv njih, ali nikada više tako drastične kao Nemanja.

Na fresci u jednom selu blizu Užica, prikazan je državni sabor na kom se veliki župan Nemanja obračunao sa bogumilima, iznad čijih glava piše „poluverci„. Velike bitke protiv bogumila i progome činio je i Sveti Sava.

Ovim ću završiti. Činjenica da bez ovog čoveka ne bi bilo srpske države, ali treba se zapitati kakve je igre igrao i zarad čega. Veliki župan je najzaslužniji za prodor pravoslavlja u Srbiju (Sveti Sava je to samo dovršio) i za pobijanje Srba koji nisu slagali sa svim postulatima pravoslavlja. Možda zbog toga i danas imamo odnos da su Srbi samo oni koji su pravoslavne veroispovesti, što je vrlo pogrešno.

Fotografije: lična arhiva, poreklo.rs, Wikipedia, antenam.net, tobijelopolje.me, tokursumlija.rs, zlatiborvesti.com, znaje.org, spc.rs, hilandar.info sa-c.net, pravda.rs